Axısqa 2. Geyim adları:

Axısqa 2. Geyim adları:

A) Kişi geyimləri adları: çarux, çaruxbaği, kömlək, qaftan, xələt, ətək, kürk, tavşali, qaytanlı köynək, arxalıx, dəri papax, başlıx, fəs, çalma, çoxa, dar şalvar, yelək (zubon), canlıq-jilet, gödəkcə, "qızılbaş qiyafəsi", palto, qalife şalvar, frenc, gimnastyorka, furajka, sırıxli bera, papax, börk, potinka, qondura, tapuçka;

B) Qadın geyimləri adları: ehram (bəyaz çadra), belbağ, şal, tavşal, al don, önlük, gümüş belbağ, ləçəkli şal, katxa (altun pulla, bəzənmiş araqçın növü), çalma, yəməni, foşi, kondura, çit, çənbər, şitambil, boyunlux (şarf), buluz (köynək), kabalax (ayaqqabı dabanı), doppi, şuba, qayısa, dufli.

Axısqa türklərinin dilində olan geyim adlarının bir çoxu ümumtürk sözləridir. Bunların bə"zilərini nəzərdən keçirək:

Giyim. Sözün kökü gey fe"li, -im şəkilçisi fe"ldən isim düzəldən leksik şəkilçidir. Bu sözün tarixi inkişafı maraq doğurur. Belə ki, XI yüzilliyə aid qədim türk abidələrində bu söz knzqu formasındadır [201, s. 167]. Bu söz türk lüğətində kedim [165, T. II, s. 1343], Azərbaycan dilində geyim, türkmən dilində qeyim, kumık dilində kiyim, qazax dilində kiim, tatar dilində kiom, qırğız dilində kiyim şəklindədir.

Kömlək. Bu söz də ümumtürk mənşəlidir. "Köynək", "rubaşka" mə"nasında bir sıra türk dillərində işləkdir. Müasir türk (qomlek) və Axısqa türklərinin dilində (kömlək) variantında olan bu geyim adı Azərbaycan dilində köynək, kumık dilində qelek, tatar dilində kumlmek, özbək dilində kuylak, qırğız dilində koğynoğk, tuvin dilində xoğylenq variantlarında müşahidə olunur. Bu geyim adı qədim türk mənbələrində də qeydə alınmışdır. Mahmud Kaşğarinin lüğətində kenqleker kenqleklendi-Kişi köynəyini geydi [202, s. 350-411]. Özbək dilində geyim adlarından namizədlik dissertasiyası yazmış M.Asamutdinovanın nöqteyi-nəzərincə, kelek - komn "vıdelannaə koja" mə"nasında olmuşdur [82, s. 16]. Axısqa türklərinin dilində tışkömlək adı isə digər türk dillərində alt köynək (Azərb.), işki koğlek (qazax), iç kuylak (özbək), ij gomlegi (türk), tış kelek (qaraçay-balkar), tıskı koğylek (noqay), tışkğı kulğdgk (başqırd) və s. formalarda işlədilir.

Qaftan. Kişi geyimidir. Sözün mənşəyi mübahisəlidir. Mahmud Kaşğarinin lüğətində (I, 408) kaftan "üst geyim, xalat, kaftan" mə"nasındadır. V.V.Radlov bu sözü fars mənşəli kaba (üst geyim) sözü ilə əlaqələndirir [165, T. II, s. 434]. Qaftan sözünün kaftan (Azərb.), kaptal (qırğ.), kaptal (alt.) kaptal (çuv.) kimi variantlarına təsadüf olunur. İ.M.Otarov bu sözün kmaptal "kaftan-beşmet" şəklində qaraçay-balkar dilində olduğunu göstərir [155, s. 15]. A.Q.Preobrajenski etimoloji lüğətində "kaftan" sözünü rus dilindən alınma söz hesab edir [162, T. I, s. 302]. M.Fasmer isə bunun əksinə olaraq həmin sözü fars mənşəli sayır [174, T. II, s. 212]. D.N.Uşakovun lüğətində də bu sözün fars mənşəli olduğu qeyd edilmişdir [171, T. I, 1935, s. 1338]. M.Ryasanen hesab edir ki, bu söz türk dillərinə gəlmədir və aşağıdakı dəyişmələrlə inkişaf etmişdir: kmapton - kmaptan - kaftan [167, s. 65]. Digər müəlliflər hesab edirlər ki, kaftan -kaptun "dublennaə şuba" mə"nasındadır [170, s.154].

Al don. Ümumtürk sözüdür. Qadın üst geyimidir. Bə"zi türk dillərində, məsələn, qaraçay-balkarlar ton sözünü şuba mə"nasında (isti, yuxarı geyim) işlətmişlər. Bu söz qohum türk dillərində müxtəlif forma və mə"nalarda istifadə olunur: don (azərb.), ton (noq., tat-kumık), tun (tat.), son (yakut). Bu sözün bir variantı "iç donu"da türk dillərində işlədilir. "İç don - işton - iştan - ştanı [181, s. 173].

Belbağ. Axısqa qadınlarının üst geyimini bağlayan əşyanın adı. Bu söz mürəkkəb quruluşda olub, "bel" və "bağ" sözlərindən ibarətdir. Həmin mürəkkəb sözlə hələ qədim türk qaynaqlarında rastlaşırıq. Müasir Azərbaycan dilində /belbağı/, qaraçay-balkar dilində /bel bau/, kumık dilində /belbav/, yakut dilində /biln/, karaim dilində /belibau/ formalarında müşahidə olunur. Bə"zi tədqiqatçılar bu geyim adının prosadik əlamətə, malik olduğunu, belbeu, bel, bau, beu sözlərinin semantik yaxınlığını, analoji quruluşlu olduğunu qeyd edirlər [163, s. 182-183]. Axısqa türkləri belbağına "oxçuri" də deyirlər: Əvə gələndən sonra oxçurini /belbağı/ açanda əmədəni /qəfil/ oxçurundan altun düşiyir [27, 126].

Boyunlux. Şarf mə"nasında Axısqa türklərinin dilində işlədilir. Türk mənşəli söz olan bu düzəltmə termin, təəssüf ki, Azərbaycan dilində rus alınması /şarf/ ilə öz ifadəsini tapır. Müasir türk dilində isə bu söz, söz birləşməsi şəklindədir /boyun atrisi/. Qazax dilində bu ad moyın oramal şəklindədir [155, s. 31].

Fəs. Papaq növüdür. Din adamları mədrəsələrdə başlarına qoyurlar. D.Uşakov bu sözün mənşəyini Fes şəhərinin adı ilə əlaqələndirir. Fars mənşəli olan bu söz fes, fers, pes, fng "freska" formasında işlənməkdədir [171, IV, s. 1070; 158, s. 236].

Başlıx. Başörtüyü mə"nasında türk dillərində işlədilir. Morfoloji yolla /baş+lıx/ yaranan geyim adıdır. Q.X.Mambetov bu ad haqqında yazır: K qolovnım uboram otnositsə i başlık. İzqotovləöt eqo iz domotkanoqo sukna. Osnovnoy çastğö başlıka əvləetsə kapöşon v forme ravnobedrennoqo treqolğnika, ot kotoroqo otxodət v obe storonı dlinnıe i şirokie lopasti dlə zavəzıvaniə şei. K makuşke kapöşona prişivaetsə kruqlaə kistğ s baxromami. V xolodnuö poqodu başlık nadevali poverx şapki i zavəzıvali u şei, a pri xoroşey poqode on zakidıvalsə çerez pleço na spinu, na burku i derjalsə na şei s pomohğö tesemoçnoqo şnura [140, s. 271]. Bu adın baslık /noq./, baslıq /kalmk./ fonetik variantları da işləkdir.

Şal. Fars mənşəlidir. Yun materialdan hazırlanmış qadın baş örtüyü. Şal sözü müxtəlif dillərdə müxtəlif formalarda işlədilir. Azərbaycan dilində şal sözü "yun parça", "dəsmal", qırğız dilində "şal jooluk", "kaşameriovıy platok", erməni dilində "yun kurtka", ləzgi, çeçen, abxas dillərində aşğal "platok-şalğ" mə"nalarında istifadə olunur [151, s. 124, 515, 611]. Axısqa türkləri tavşal /tavsal/ sözündən də istifadə edirlər. Bu söz hibrid sözdür. Sözün birinci komponenti mavi /tavi/ qıpçaq dillərində «dağ», şal isə fars mənşəlidir.

Çarux. Göndən kişi və qadın üçün tikilən ayaqqabı növü. Ümumtürk sözüdür. M.Kaşğarinin lüğətində /I, 363/ çaruk - ayaqqabının bir növü kimi göstərilmişdir. Türk və digər müxtəlif sistemli dillərdə bu söz bəzi fonetik dəyişikliklə istifadə olunur: çarıq /azərb./, çarık /qaqauz, alt./, şarık /noq./, qen çarıkğ /kumık/, çargk /kürd/, çarıx /talış/, çgrq /kalm./, qonüarıx /diqor./. M. Xabiçevin fikrincə, çarıkğ çarı jarı "zamşa iz oveçğey şkurı" mə"nasındadır [175, s. 76].

Şalvar. Kişi geyimi. Axısqa türklərində şalvarın iki növündən /dar şalvar, qalife şalvar/ istifadə olunur. Tədqiqatçılar şalvar sözünü iran mənşəli sayırlar. D.Uşakovun lüğətində bu sözün fars sözü olduğu göstərilmişdir [171, T. IV, s. 1321]. A.Q.Preobrajenski [162, T. II, s. 1230] rus sözü olan "şarovarı" sözünün türk dilində şelvar "uzun ştan" formasında işləndiyini qeyd etmişdir. Müxtəlif sistemli dillərdə şalvar sözünün şalbar, şalpar, salbar /oset./, çalbar, şalbır, şglver və s. variantlarına təsadüf olunur.

Məişət sözləri düzəltmə və mürəkkəb quruluşda da müşahidə olunur. Axısqa türklərinin dilində məişət sözlərinin tərkibində aşağıdakı şəkilçilər özünü göstərir:

ça: ayax-ça, i: xoşav-i, turş-i, buxar-i /truba/, ajax: aç-ajak /açar/, jək: əl-jək: x: kaurma -kaurmax, la: buğlama - buğlamax: i: bişi, li: sap-sapli; lux: yazlux.

jux - şəkilçisi ilə "bonjuk" məişət sözü əmələ gəlmişdir. Azərbaycan dilində "muncuk" şəklindədir. Fikrimizcə, "bonjuk" sözünün "bon" hissəsi bədən üzü olan boyunla bağlıdır. Çünki bu əşya qadınların boynunda olur. Söz əslində "boyuncuq" şəklində olmalıdır. Azərbaycan dilində isə b səsi m səsilə əvəz edilmişdir. (bin-min sözlərində olduğu kimi)

Mürəkkəb məişət sözləri. Məişət sözlərinin bu tipi sintaktik yolla /iki sözün birləşməsilə/ əmələ gəlir. Bu yolla yeni sözlərin - leksemlərin yaranması türk dilli xalqların dilinin leksikasının inkişafında müəyyən rol oynamışdır. Müasir dillərdə sintaktik yolla söz yaradıcılığı prosesi öz qədim dövrlərindən fərqli olaraq, bir çox yeni əlamətlər qazanmışdır. Həmin prosesin tədqiq mərkəzi analitik və mürəkkəb sözlərdir. Mürəkkəb məişət sözləri Axısqa türklərinin dilində üç formada müşahidə edilir.

1. Mürəkkəb söz formasında: ətmək-aşi /ətməğaşi/, çaruxbaği, südbayaz, qırmaşəkər, boyaynasi, kırtnamaşekar, Dizqırma, Qoçali, Topali, əcərəxorum, kələmquş /qaranquş/, koçiteli, zurnaçibaşi, əsgərbaşi, içğası və s. Bunların əksəriyyəti həmin dilin yalnız özünəməxsusdur. Zorun varsa, zurnaçibaşi ol /əski söz/;
Almay atdım əzildi,
Əsgər yola düzildi.
Bir qardaşim var idi
Əsgərbaşi yazıldi /mani/.
2. Qoşa söz formasında: aş-ətmək, kap-kajak, örti-döşək, davul-zurna və s.
3. Söz birləşməsi formasında: puşruk çorbasi, qızılcuq çorbasi, süt çorbası, cincar çorbası, pirinc çorbasi, tutmac çorbasi, su börəgi, qulaqlı qətmər, çumana qətmər, tandur ətməgi, yağli cadi, aş taliki, çay taliki və s.

3. Yeyinti məhsullarının adları: buraya müxtəlif xörək, çörək, içki və şirniyyat adları daxildir.

Xörək adları /Taxıl məhsullarından - buğda və yulafdan hazırlanan xörək adları/: sıyıq, qutab, quymak, xingal, lapata xingali, əfəndi xingali, beşbarmak,* manti, xanım mantisi, ətmək-aşi, ərişdə, tatarbəyi.
-----------------
*Qeyd: İ.M.Otarov «beşbarmak» və «mantı» xörəklərinin qırğızlarda əsas yemək növü olduğunu göstərmişdir [120, c. 127-133].

Ət xörəklərinin adları: bişi, bazlama, dolma, bozbaş, savutma, sucuq, kabab, beşbarmak, basdurma, piti, paça, buğlama, çiğirtma, kavurma.

Aş növləri: ətli aş, səbzəli aş, südlü aş, pilav.
Toyda təzə, gözəl urba geyilür,
«Bir yastuxda qocalsınlar» deyilür.
Çorba, pilav, qavurmalar yeyilür,
Bu yeməkdür* - eyi, zayi, şennigin /c.Xalidov/.
---------
*Qeyd: Axısqalılar «axşamu» sözünü axşam yeməyi, «sabahu» sözünü isə səhər yeməyi mə

Şorba adları: puşruk çorbasi, qızılcuq çorbasi, cincar çorbasi, pirinc çorbasi, mərci çorbasi, tutmac çorbasi, südlü çorba, süd aşı, pəstil (lavaş) çorbasi.

Digər xörək adları: bulamaci, kayğana /qayğanaq/, luxma, qələcan, xoyul, ezme, kartopi ezmesi, pata, paxıraçlama, kələcoş, kələcan, heris, hoçuta, şirinqurusu, kartopi haşlamasi, palaça, lazut.

Şirniyyat adları: qətmər, şəkərləmə, kəvrək, lüxum, paxlava, siron, qulaqlı qətmər, çullama qətmər, subörəki, kətə, halva.

Yeyinti məhsullarının adları /Süd məhsullarının adları/: yağ, qaymax, qurud, dələmə, davar peyniri, təpmə peynir, çuma peyniri, catxi /şor/, penir, yoğurt, ayran, atma peyniri, koy peyniri, çeçil peyniri, güz peyniri.

Çörək növləri: bişi, yuxa, luxma, üfkə, çadi, pəstil/lavaş/, tandurətməgi, furunətməgi, xaçapur, somin, suxarı, yuxa, yağli çadi, arpayəppəyi, buğday əppəyi.

Etnoqrafik leksika
Müasir dövrdə Axısqa türklərinin etnik-mədəni özünəməxsusluğu bir çox örnəklərdə qorunub yaşayır: məişət, dil, əxlaq, etiket, mərasim, folklor [27, s. 5]. Etnik özünəməxsusluğun bir çox mühüm cəhətləri toy mərasimi ilə bağlı leksikada, taxıncaq /bəzək/ adlarında təsbit olunur. Burada xalqın toy mərasimi ilə əlaqədar spesifik adətləri, ən"ənələri, istəkləri və s. aydın əks olunur.

Geyim adlarında türklüyün izləri:

Çuxa,
Vezneli /fişeklili/,
Çepken,
Arkalık,
Kuşak,
Serhadlık /enli kayış kəmər/,
Sallama-Kemer /incə və gümüşlü/,
Matara /kayışdan bıçaq və başqa əşyalar asılır/,
Şalvar,
Görüklü-Ziqva,
Çizme /çarık/,
Kabalak /papak/,
Xevsu /kaftan/,
Süslü corap,
Peştemal/ önlük/,
Boncuk /mercan şüşeli/, cura /sədəfli saz/,
Abruşumi /ebrüşüm, ipek, ipekli/,
Arxaluki /arkalık, kişilərin geydiyi uzun cübbə/,
Atlasi /atlas, kumaş/,
Bamba/Pamba /farsca - pambık, pam uklu/,
Bambazi /pamuklu, kutnu/,
Başliği /başlık/,
Boxça,
Bur/U/Ka /bürük, bürüncek/, cibe /sep/, ciğa /cığa, sorğuc/,
Çanta,
Çekme /ayaqqabı/,
Me-Çekme /çekmeçi/,
Çoxa /çuka, kişi çekmeçi/,
Çuli /çul, bərk qumaşdan hazırlanmış geyim/,
Dambaça/Tambaça /tabanca/,
Dolbandi /dölbend, tülbend/,
Dukme/Tokma /düğme/,
Eleqi /yelek/,
Qazli /qazil, corablıq yun ipliği/,
Xalati /ərəbcə - «xilat», xalat, kaftan/,
Xançali /Xançari-hançer/,
Kaba /kaba, cübbe, kaftan/,
Kabalakhi /kabalak, iki yandan başa sarıq kimi dolanan şal - başlıq/,
Kamari /kemer/,
Kavuxi /kavuk/,
Kondaxi /kundak, tüfek/,
Kürki /kürk/, Me-Küke /kürkçü/,
Kürk-Oba /kürkçülük/,
Kürtaki /kürdek, qısaqollu qadın kaftanı/,
Kuti /kutu, koynunda və ya kəmərdə-kuşakda daşınır/,
Leçaki /leçek, tüldən qadın başörtüyü/,
Matara,
Matraxi /matrak, kamçı/,
Mesti /mest, mes/,
Pambuli /pamuklu/,
Papaxi /papak/,
Peranqi /firengi gömlek, beyaz və dönmə yaxalı gömlek/,
Partle /partal, paltar, kumaş/,
Me-Partle /partalçı, kumaşçı, manifaturaçı/,
Sima /Sirme-sırma, kaytan, ipekli şerit/,
Şali /şal/,
Şalvari/Şarvali /şalvar/,
Tasma,
Tardzi /Terdzi-terzi/,
Yaraqi /yarağ, kesici silah/.

Milli geyim nümunələri sərgisi açılıb

"Araxçının məndədir..."
Milli geyim nümunələri sərgisi açılıb

Dünən İçərişəhərdəki bədii sərgi salonunda rəssam-modelyer Səbirə Dünyamalıyevanın fərdi sərgisi açılıb. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixinə həsr olunmuş bu sərgi son zamanlar paytaxtımızda keçirilən digər sərgilərdən özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Burada ayrı-ayrı əsrləri əhatə edən bölgə geyimləri ilə yanaşı, eramızdan əvvəlki qədim dövr geyimlərinə də rast gəlmək olar.

Tamaşaçıların böyük maraqla qarşıladıqları sərgidə təqdim edilən XVI, XVII, XIX əsr kişi və qadın geyim nümunələrini onlarla yanaşı düzülmüş uzunboğaz çəkmələr, qadın və kişi baş geyimləri, araxçınlar tamamlayır. Bunlara adi geyim nümunələri kimi baxmaq yanlışlıq olar. Hər biri özünəməxsus tərzdə milli naxışlarla, ornamentlərlə bəzədilmiş geyimlər özündə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin adət-ənənəsini, koloritini əks etdirir.

Sərgiyə toplaşanlar nümayiş etdirilən XIX əsr Qazax (tuman, köynək, atlas arxalıq), Şəki (tuman, köynək, ləbbadə, eşmək), Bakı (arxalıq, baharı, tuman, köynək, araxçın, kələğayı) qadın geyim dəstləri, Qarabağa aid kişi geyim dəstlərini maraqla qarşıladılar. Bundan başqa, sərgidə qədim türk abidəsi olan Dədə Qorqud dastanından Selcan xatun və Qanturalın geyimi, Şah İsmayıl Xətainin geyimi, Səfəvilər dövrünün qadın geyimi, XIX əsr Şamaxı, Borçalı, Masallı, Lənkəran, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Cənubi Azərbaycana aid qadın geyim dəstləri, eramızdan əvvəl VII-VI minilliyə aid sarınma qadın və kişi geyim dəstləri, VIII yüzilliyə aid döyüşçü geyimi, V yüzilliyə aid midiyalı zadəganın geyimi də nümayiş olunur.
Səbirə Dünyamalıyeva Azərbaycan Dövlət Universitetinin tətbiqi-riyaziyyat fakültəsini bitirib. 1995-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda "Azərbaycan geyimləri" mövzusunda doktorluq işi müdafiə edib. 1997-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvüdür.
Sərginin açılışında ölkənin mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu iştirak edirdi. P.Bülbüloğlu milli geyim tariximizə nəzər salaraq sərginin əhəmiyyəti barədə danışıb. Sərgi oktyabrın 24-dək davam edəcək.

Azərbaycan milli geyimi

Azərbaycan milli geyimi

Azərbaycan milli geyimi xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətinin çox çətin və uzun çəkən inkişaf gedişi nəticəsində yaranmışdır. Geyim xalqın tarixilə çox sıx əlaqədardır. Belə ki, xalqın maddi mədəniyyətini, xalqı xas olan xüsusiyyətləri daha çox əks etdirir və xalqın sarsılmaz etnik nişanələrinə aiddir. Xalqın etnik, tarixi, xalq yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri, onların müxtəlif halda formalaşmaları, bədii bəzək naxışları, toxuculuq xalq geyimində öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan XVII–ci əsrdə yaxın Şərqin ən böyük ipəkçilik ölkəsi kimi tanınırdı və Şirvan əlayəti Azərbaycanda ən iri ipəkçilik rayonu idi. Bundan başqa Azərbaycanın Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa rayonlarında da ipəkçilik istehsalı çox inkişaf etmişdir. Bu rayonlarda ipəkdən çox qəşəng, bəzəkli, naxışlı, zərif qadın baş örpəkləri istehsal olunurdu.

Geyimin stili onun yiyəsinin ailə vəziyyətini və yaşını əks etdirirdi. Subay qızların geyimlərı evli qadınların geyimlərindən fərqlənirdi. Cavan qızlar daha parlaq və qəşəng geyinərdilər.

Kişi və qadın geyimlərı Azərbaycanın bütün etnik, tarixi zonalarında eyni idi. Bununla belə kişi geyimlərı geyimin yiyəsinin sinfi əks etdirirdi.

Uşaq geyimi öz forması ilə böyük geyimi ilə eyni idi və onlardan yalnız bəzi xüsusiyyətləri və ölçüsü ilə fərqlənirdi.

Azərbaycan qadın geyimi XIX–cü əsrdə, XX-ci əsrin əvvələrində alt və üst geyimlərdən ibarət idi. Üst geyimi isə öz növbəsində çiyinüstü və bel geyimlərindən ibarət idi. Qadın çiyinüstü geyimi üst köynəyindən, arxalıqdan, çəpkəndən ibarət idi. Üst köynəyinin düz biçimi, çiyini tikişsiz və rəngbarəng qoltuqaltından ibarət idi. Bu köynəklər əsasən qanovuz və fay ipək parçalarındantikilirdi.

Çəpkən – çiyinüstü, astarlı və yalançı qolları malik olan qadın üst geyimidir. Bu geyim tirmədən, məxmərdən və bir neçə növ ipək parçalarından tikilirdi.

Ləbbadə - çiyinüstü üst gödəkçəsidir. Bu geyim sırıqlı astarda olur, tirmədən, məxmərdən və başqa parçalardan tikilirdi.

Güləcə - qadın çiyinüstü üst geyimidir. Bu geyim astarlı olur və tirmədən, məxmərdən tikilirdi. Baharı – sırıqlı astarda qadın çiyinüstü üst geyimidir. Əsasən məxmərdən tikilirdi.

Kürdü – qadın üst geyimidir. Bu geyim tirmədən, məxmərdən tikilirdi, xəz dəri və sıx naxışlarla bəzənilirdi.

Eşmək – qadın sırıqlı üst geyimidir, tirmədən və məxmərdən tikilirdi. Bu geyimin yaxası, ətəyi və qolları safsar xəzdərisilə, qızılı şəbəkə torla və şəridlə bəzənilirdi. Qadın bel üst geyimi – bir neçə tumandan, cütbalaqdan və çaxçurdan ibarət idi. Şəhərlərdə qadın evdən çıxanda tumanın üstündən çaxçur geyərdilər.

Kişi milli üst geyimi – üst köynək, arxalıq, qaba və çuxadan (çiyinüstü) ibarət idi. Bir və ya ikiyanlı arxalıqlar ipək, atlaz, kişmir, mahud, satin və başqa parçalardan tikilirdi.
Qaba – kişi çiyinüstü üst geyimidir və əsasən tirmədən tikilirdi.
Çuxa – içi tüklü qoyun dərisindən tikilmiş düyməsiz, naxışlı şubadır.
Milli geyim dəstinə müxtəlif növlü baş geyimləri və ayaqqabılar da daxil idi.
Milli geyim dəstlərinə yerli zərgərlərin yaratdığı zərgərlik məmulatları da daxil idi. Qadın zərgərlik məmulatları onların tədbiqinə uyğun olaraq, baş, boyun, döş, bel, bilək hissələrinə bölünür.

تومبان قري» تن پوش زنان همداني

« تومبان قري» تن پوش زنان همداني

همدان

گروه فرهنگ، كيان مهر احمدي_ استان همدان، يكي از استان هايي است كه تركيب جمعيتي زيادي در آن به چشم مي خورد. اقوام لر ، كرد و ترك در اين منطقه در كنار يكديگر زندگي مي كنند و ضمن آميختگي فرهنگي هر كدام خره فرهنگ هاي خود را حفظ كرده اند.

پوشاك :
پوشاك استان شامل تن پوش ,سرپوش وپاي افزار است .علارغم اينكه چهار محور فرهنگي در استان همدان قابل تميز است اما انواع وشيوه هاي پوشاك زنان ومردان مشابه بوده وسرتاپاي افراد راپوشش مي دهند.

بافت پارچه وكفشها بخصوص گيوه قبل از ورود اجناس خارجي يا انواع كارخانه اي آن در روستاها وآباديهاي استان متداول بوده وبخصوص گيوه هاي شهرستان ملاير كه آجيده ( ajide )ناميده مي شود جزو دست بافته هاي استان محسوب ميگردد.

سرپوش: شامل انواع كلاههاي پشمي و نخي است كه درطرحهاي گرد و ساده و رنگهاي نخودي ,خاكستري ومشكي ديده مي شود.اين كلاه ها، به نام كلاه نمدي يا كلاه كركي , لگني يا شاپو , بخارائي , گئچه بورك, دري بورك و ايپ بوركي ناميده مي شود. اين سرپوشهاي مردانه به فراخور فصل ,كار و مناسبت هاي مختلف به سرگذاشته مي شود.

تن پوش:عمده ترين تن پوش مردانه كه در تمام مناطق استان به نامهاي مختلف ديده مي شود,عبارت است از كونيك كه در زبان كردي «كراس» خوانده مي شود و پيراهني است با يقه آخوندي , كه تا پائين كمر كشيده شده است. اين پيراهن جلو باز اغلب از جنس كرباس است . جليقه , سرداري , شلوار يا شووال, دن يا قوا و كرك ( kark ) از ديگر تن پوشهاي مردانه در اين منطقه است.
پا پوش: در زمان هاي گذشته كه به علت كوهستاني بودن اين منطقه، محصولات ديگر نقاط كشور كمتر به اين استان راه مي يافت، پاي افزارهاي مردانه عبارت بود از چاروق كه در شهر اسدآباد به آن «آجي» گفته مي شد و رويه و كف آن از چرم گاو بوده است .
گيوه يا «كلاش» كه در نواحي ترك نشين به آن تخته جوراب نيز مي گفتند يكي ديگر از پاي افزارهاي اين منطقه است. رويه اين گيوه ها نخي وكف آن چرمي بوده كه گاه به جاي چرم از پارچه هاي كهنه فشرده نيز استفاده مي كردند .

از گالش نيز اغلب در فصل زمستان استفاده ميكردند و امروزه نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.


پوشاك زنان :
سرپوش: سرپوشهاي زنانه در اين منطقه شامل چارقد, روبند, عرقچين و كل اياغي( kalayaqi ) يا «شّده» بوده است.

چارقد در مناطق كردنشين استان همدان، چون اسدآباد و تويسركان «سربين» يا سركي( serki ) ناميده مي شود. جنس آن معمولا از متقال, نجمه , اطلسي و ابريشم است.چارقد معمولاً به رنگ مشكي با گلها يا خطوط قرمز است.از روبند امروزه بسيار كم استفاده مي شود. درگذشته اغلب زنان هنگام رفت و آمد درمناطق شلوغ شهري از آن استفاده مي كرده اند .

عرقچين نيز كلاه زنانه اي از جنس متقال يا مخمل بوده كه زنان از آن در رنگهاي سفيد يامشكي استفاده مي كردند .زنان با ذوق روستائي گاه دور عرقچينهاي خود را باسكه يا اشرفي تزئين مي كردند. شّده نوع ديگري ازسرپوش زنانه است كه امروز ديگر در مراكز شهري ديده نمي شود. جنس شدّه ازابريشم و رنگ آن اغلب قرمز است و معمولاً زنان مسن آنرا به سر مي كنند.
.

تن پوش: تن پوش زنان استان همدان در گذشته نه چندان دور عبارت از پيراهني آستين دار جلوبسته بوده كه بلندي آن تا پائين كمر مي رسيده است . يقه اين پيراهن گرد و با سه دگمه در جلو سينه بسته مي شده است .به اين پيراهن كونيك يا كراس مي گفتند .روي كراس، زنان جوان يا افراد متمول جليقه يا كلنجه هائي برتن ميكردند كه اغلب از جنس ساتن يا مخمل بود و حاشيه هاي آن بانوارهاي رنگي يا سكه تزئين مي شد.

( patul )تن پوش ديگر زنان تومبان يا پاتول بوده كه زنان آن را زير دامنهاي چين داركوتاهي كه به آن شوال قري يا قرقره تومبان گفته مي شد ميپوشيدند .جنس تومبان قري متقال يا كودري بوده ودر رنگهاي سفيد يا آبي استفاده مي شده است .

در فصول سرد سال زنان ازكت هائي مردانه كه معمولاً پشمي يا مخملي است استفاده مي كنند. اين كت ها آرخالق ناميده مي شود و هنوز هم روستائيان همدان از آن استفاده مي كنند.

زنان به هنگام كار در مزرعه يا فعاليتهاي دامداري نيز پيش بندي متقالي بنام دوش لوق( dusloq ) را استفاده مي كردند.

پاپوش:پاي افزار زنان كه تمام قسمتهاي آن از جنس چرم بوده بوتون,جرباشماق ,نلك( nalak ) يا پاله ناميده مي شده است .نوع ديگر پا پوش زنان كه ساغري ناميده مي شد رويه اي بافته شده از ريسمان وكفي چرمي داشته است .ارسي كفش پاشنه داري بوده كه شكل رسمي تري داشته واغلب در مراسم ومناسبتها پوشيده مي شده است .گالش نيز در زمستان يا هنگام كار مورد استفاده قرار مي گرفت.


امروزه زنان روستائي وشهري پاي افزارهايي تقريباً مشابه ومنطبق بر مدلهاي روز به پا مي كنند.

پوشاك مردم دهبرم

دهبرم
جامعي، پروانه. "پوشاك مردم دهبرم". دوره 11، ش 122 (آذر 51): 23-29،تصوير، طرح، نقشه.
خلاصه:موقعيت جغرافيائي "دهبرم" ، پوشاك زنان: برك، لچك، ياقلق، آرخلق، جومه،تنبان ـ شرحي بر لباسهاي عروسي، سوگوعزا، آرايش گيسوان و صورت، زينتها و زيورآلات ـ پوشاك مردان، باورهاي مردم مربوط به پوشاك و آرايش.

پوشاك مردم دهبرم پروانه جامعي از تحقيقات فرهنگ عامه لباس زنان قشقائي از جمله زنان دهبرم(1) جلوه و زيبائي خاصي دارد. اين لباس در ميان زنان روستاهاي فارس مشترك بوده و ممكن است اختلاف جزئي در سربند و سرانداز آنها وجود داشته باشد ولي درساير قسمتها يكسان است و در روستاهاي مختلف اسم اين قسمتها به لهجه محلي تغيير ميكند. دهبرم روستائي است در 9 كيلومتري مغرب فيروزآباد كه بر سر راه شوسه فيروزآباد فراشبند ـ كازرون، در جلگهاي وسيع در كنار برم قزل واقع شده. مردمش از تيرهاي مختلف قشقائي هستند كه بتدريج از صدسال پيش در آنجا سكني گزيدهاند. زبانشان تركي ولري فارس است و اكثر مردم بكشاورزي و دامداري اشتغال دارند. زنان دهبرمي اغلب باريك و ميان بالا هستند و لباس محلي بر تن آنها زيباست بخصوص موج دامنهاي پرچينشان بموقع راه رفتن. زن و دختر لباس محلي ميپوشند و فقط از لحاظ آرايش موي سر با هم فرق دارند. لباس زنان دهبرم از اين قسمتها تشكيل ميشود: برك (berk) ـ كلاه كوچكي است از ساتين يا پارچههاي مشابه آن كه بند دارد و زيرگلو بسته ميشود. دختران كلاهچه (كلاخچه kolaxce ) بسر ميگذارند كه فقط نصف سرشان را ميگيرد. كاله را خودشان از پارچههاي اضافي ميدوزند و اگر به خياط بدهند در ازاء دوخت آن فقط 5 ريال مزد پرداخت خواهند كرد. دورتادور اين كلاه را اشرفي ميدوزند ولي معمولأ در مواقع عادي از كلاه معمولي بدون زينت استفاده ميكنند. لچك يا چارقد ـ رااز تور و نايلونهاي الوان انتخاب ميكنند. جلوي آن اريب است و زير گلوي آن را سنجاق ميزنند و دو گوشهاش آويزان است. همراه با سنجاق قفلي هر تزئيني كه دلشان بخواهد مانند ميخك يا سكه و يا مهرههاي رنگي و گاهي كليد آويزان ميكنند. اگر از شهر بخرند هرلچك 35 تا 40 ريال برايشان تمام ميشود. چارقد را روي كلاه بسر ميبندند. ياقلق (yaqloq) ـ دستمالي است كه جنسش معمولأ از كلاغيهاي ابريشمي آذربايجان است ولي از پارچههاي معملي هم درست ميكنند و آن را تازده بصورت نوار پهني روي چارقد بدورسر ميبندند و دوسر آن را در پشت سر آويزان ميكنند. قيمت هر كلاغي 60 ريال است. آرخلق يا فرجه (faraje) ـ نيم تنهاي است از مخمل وبيشتر برنگهاي سبز، آبي و قرمز. آستينش بلند است و گاهي روي دست اريب ميشود كه تا نوك انگشتان ميرسد. قد نيم تنه تا كمرگاه است و تنگ و چسبان. دورتادور يقه را نواردوزي ميكنند و نيمتنه را روي جومه ميپوشند. جومه يا كينگ (kdynag) ـ پيراهن بلند و راستهاي است كه دوطرفش چاك بلندي دارد و قدش تا يكوجب بالاي زانوست. آستين بلند و يقهگرد كه در جلوي گلو چاك دارد. جنسش اغلب از پارچههاي چيت يا كدري است و جومه را خياط ميدوزد. دور يقه را نواردوزي يابقول خودشان قيطاندوزي ميكنند. تنبان ـ دامن پرچين و بلندي است كه تا روي پا ميرسد. جنس تنبان از پارچهي چيت و كدري گلدار و الوان است. زنان در مواقع عاي سه تا چهار تنبان و در اوقات عروسي و جشنها تا هقت تنبان بر رويهم ميپوشند. جنس تنبان روئي معمولأ از نايلونهاي الوان و براق است يك تنبان تا بيست متر پارچه ميبرد و اغلب خياط برايشان ميدوزد و 5 تومان مزد ميگيرد. تنبانهاي زيري از جنسهاي ارزان قيمت متري دو تا سه تومان ولي تنبان روئي جنسش بهتر و قيمت هرمتر آن ده تومان ببالاست.

چهرة يك مرد دهبرمي زنهاي دهبرمي گيسوان انبوه و بلند خود را پشت سر بجندين رشته ميبافند چهرة يك زن دهبرمي موقع روستاي «دهبرم» فيروزآباد فارس، مقياس ـ 1:2500000
زنان قشقائي كه هنوز بدنبال گلهها كوچ ميكنند، همراه با حفظ ديگر سنتها با امكانات مالي بيشتر، لباسهاي گرانتر و بهتر برتن ميكنند و بوقت كوچ هم تا هفت تنبان رويهم ميپوشند كه تا 1500 تومان برايشان تمام ميشود ولي زنان قشقائي ساكن روستاها لباسهايشان سادهتر و ارزانتر است و بيش از سهتنبان بتن نميكنند مگر در جشنها. لباس قشقائي پارچه زياد ميبرد و بهمين علت گران تمام ميشود تا آنجا كه يكدست لباس خوب دو هزارتومان خرج برميدارد. لباس زنها در فصول مختلف فرق ندارد فقط در زمستان بر روي جومه آرخلق يا ژاكت ميپوشند كه ژاكتها را از شهر ميخرند و براي گرم نگاهداشتن خود چادر نماز كه بآن سرانداز ميگويند بكمر ميبندند. جوراب نميپوشند و كفشهايشان شهري است. زنها غير از لباسي كه هميشه ميپوشند يكدست لباس كامل براي شركت در عروسي و جشنها دارند و اين لباس همان لباسي است كه براي عروسي خودشان دوختهاند و زيباتر و بهتر و پرزرق وبرقتر از لباس معموليشان است. زنهاي پير و مسن پارچههاي الوان و رنگي نميپوشند و چارقد و پارچه تنبان و جومه خود را از رنگهاي تيره مثل خاكستري و سفيد و مشكي و قهوهاي تيره انتخاب ميكنند. درعوض زنان جوان از پارچههاي رنگي و گلدار و پرزرقوبرق و نايلون لباس ميدوزند. پارچه را از فيروزآباد ميخرند. لباس عروس لباس عروس دهبرمي از اين قسمتها تشكيل ميشود: - كلاه سرخ رنگي كه دورش را اشرفي دوختهاند. - چارقد تور سفيد يا سرخ رنگ. - دستمال و كلاغي سرخ يا سهرنگ مثل پرچم. - جومه از پارچه معمولي يا زري سفيدرنگ. - آرخلق از مخمل سرخ. به عروس ششتنبان ميپوشانند كه تنبان روئي سفيدرنگ است. سه تا از تنبانها را داماد ميخرد و سه تاي ديگر را پدر عروس. كفش قهوهاي يا مشكي رنگ است كه از شهر ميخرند. يك دستمال سرخ يا سفيد روي سر عروس مياندازند كه صورتش را هم ميپوشاند باين دستمال گرددواخ (doax) ميگويند. دعاهائي را كه در كيسههاي سرخرنگي جاي دادهاند با نمك روي دواخ آويزان ميكنند و بعد يك چادر نماز سفيدرنگ هم سرش ميكنند. ميخك و سكه و اشرفي با سنجاق بزير گلويش بچارقد ميآويزند. ميل (دستبندطلا) بدست و انگشترهاي نقره به ده انگشتش ميكنند و بدو بازوي عروس باروبند يا طلسم كه بآن جام دعا هم ميگويند ميبندند. اين بازوبند عبارتست از يك صفحه چهارگوش كوچك از نقره كه رويش دعا نوشته شده و چهاربند چرمي دارد. آنچه كه داماد بخانه عروس ميفرستند عبارتست از: سه تنبان ـ سه جومه ـ جوراب ـ كفش ـ لباس زير ـ دو چارقد ـ آرخلق، همراه با شيريني و توزلفي (tuzolfi) كه معمولأ دو اشرفي است. معمولأ در جهاز دختر آرخلق و كفش نميگذارند و ميگويند كه تنگي معيشت ميآورد. لباس سوگ و عزا ـ زنها در مواقع عزاداري و سوگواري همان لباس معمولي خود را ميپوشند و چادر مشكي بسر ميكنند و سعي دارند كه جومه و تنبان خود را از رنگهاي تيره انتخاب كنند. دخترها فقط يك چارقد تيره برنگ مشكي يا قهوهاي بسر ميكنند. آرايش گيسوان وصورت ـ آرايش گيسوان زنان و دختران دهبرمي با هم فرق ميكند. دخترها موي خود را درجلو بدو قسمت كرده فرق باز ميكنند و بقيه را در پشت سر بچندين قسمت تقسيم كرده ميبافند. در موقع عروس شد موهاي دوطرف چهره را كوتاه ميكنندو باصطلاح خودشان زلف ميگذارند. زلفهاي روي گونه از زير چارقد پيداست. روي پيشاين چترزلف ميزنند و بزلفها سنجاق و موگيرهاي الوان نصب ميكنند و بقيه موها را درپشت سر بچندين رشته ميبافند كه بآنها تو گيسي ياتوپلي (tupali) يا ساچ ميبندند. توگيسي نخ يا روباني است كه با آن چند رشته موي بافته شده را بهم وصل ميكنند و بيشتر تيرهرنگ است. به گيسوان دختربچهها براي رفع نظر مهرههاي رنگي ميبندند.
يكي از وجوه تمايز زنان و دختران طرز آرايش گيسوان آنهاست. زنها براي جلوگيري از ريزش مو، گيسوان خود را با گل سرشور و زرده تخممرغ ميشويند و روغنهاي محلي بموي خود ميزنند. در مواقع عزاداري تا يك هفته موي خود را نميشويند. زنها هنگام ازدواج هم بابروهايشان دست نميزنند ولي سرمه ميكشند. زنهاي جوان زير گلو ميخك براي جلب محبت شوهر خود آويزان ميكنند. زينتها و زيورآلات ـ دخترها از زينتآلات بدلي و اغلب گوشوارههاي بدلي كه بآن ردكل (rudkol) ميگويند استفاده ميكنند. گوش اغلب دختران سوراخ است. معمولأ از دو تا ده سالگي لالهگوش دختران را سوراخ ميكنند. دخترها النگو يا ميلچه دستي از طلا يا بدل بدست ميبندند و زنها بزير گلو اشرفي ميآويزند و دور كلاهشان را هم اشرفي ميدوزند.
مشخصات لباس زنان دهكده دهبرم مشخصات لباس زنان دهكده دهبرم
پوشاك مردان ـ سابقأ مردان دهبرمي لباسشان عبارت بود از يك پيراهن و يك شلوار گشاد مشكي از پارچه دبيت كه تنبون ميگفتند (tommun – tonbun) رويش قباي بلندي كه آرخالق ميگفتند ميپوشيدند. آرخالق برنگهاي زرد و سفيد بود و دو طرفش چاك داشت و روي آن شال ميبستند. دورگردن زنهاره ميانداختند. زنهاره براي زيبائي بد و عبارت بود از بند ابريشمي بباريكي يك سانتيمتر و طول يك متر كه دوسرش دو گلاله بزرگ ابريشمي داشت. زنهاره بحالت آزاد دور گردن انداخته ميشد و در وسط شانهها گره ميخورد و دنبالهاش پشت سر آويزان ميشد. زمستانها روي ارخالق چغه (coqqe) كه عباي پشمي سفيدرنگي بود روي دوش ميانداختند. كلاهشان هم كلاه دو گوشي قشقائي نمدي بود. گيوه ملكي هم پاي پوششان. ولي حالا ديگر بآنصورت لباس نميپوشند بلوز و شلوار و كفششان را از شهر ميخرند ولي كلاهشان همان كلاه نمدي قشقائي است و طوري روي سر ميگذارند كه لبهاش روي پيشاني قرار ميگيرد. بعضي هم كلاه سربازي نقابدار بسر ميگذارند. پيرها باصطلاح خودشان لباس مرهم يعني لباسهاي تيره و سياهرنگ ميپوشند. چوپانها در زمستان كردك (kordak) يا كپنك (kapanak) ميپوشند كه پالتو مانندي از نمد است. باورهاي مربوط به پوشاك و آرايش دهبرميها معتقدند كه: - اگر كسي خواب ببيندكه لباس سايه پوشيده دليل فقر و بدبختي است. - اگر زن آبستن خواب بيندكه دستمال پيدا كرده يا به پيشانياش دستمال بسته و يا مهره پيدا كرده دختر ميزايد. - روز جمعه لباس نميبرند چون سنگين است. - اگر پاشنههاي كفش جفت شود بد ميدانند چون كفش مرده را بايد جفت كرد. - اگر كسي ندانسته لباس وارونه بپوشد بد است و به او ميگويند «كسي مرده كه اينطور لباس ميپوشي؟»
- اگر دختر پيراهن را وارونه بپوشد ميگويند باو تهمت ميزنند. - اگر دوتا كفش رويهم سوار شود، راه ميطلبد، يعين صاحب كفش به مسافرت ميرود. - اگر كسي در خواب لباس زرد ببيند مرض و بدي است. - اگر كسي لباس سفيد خواب ببيند مرگ و مير است. - اگر كسي شانه ديگري را بسرش بزند بد است و سردرد ميآورد. - ايستاده شلوار پوشيدن بد است. - روزهاي شنبه نبايد دست به سوزن زد و خياطي كرد چون بدشگون است و ممكن است كسي بميرد. - موقع بريدن لباس نو بعد از بسمالله گفتم ميگويند: «اين لباس را ميدوزم، مبارك باشد». - دهبرميها براي اينكه بچهشان پسر باشد نذر ميكنند كه تا هفت سال مويش را نزنند و بعد از هفت سال بچه را بشاه چراغ شيراز برده موي سرش را ميتراشند.*
مشخصات لباس مردان دهكده دهبرم
پاورقيها: 1- dehbarm * طرحهاي اين مقاله از روحانيه زماني محقق فرهنگ عامه است.

مركزى
بزك را زنده ياد دهخدا مشتق از كلمه تركي بزمق و كلمه عربي تبزيج به معني آراستن مي داند. آرايش كامل را بزك و دوزك و يا چسان فسان مي گفتند.
از مشهورترين مشاطه گران طهران، «ملاباجي بند انداز» بود. ملاباجي در تكيه خلج ها نزديك گذر پاچنار (خيابان مولوي امروز) منزل داشت ولي دست كمتر كسي به او مي رسيد،
پوشاك محلي مردان ساوه:
سرپوشها: كلاه نمدي و كلاه گوشي.
تن پوشها: شال، قباد نوعي بالاپوش ، پيرهن، جليقه، پوستين ، نوعي بالا پوش تهيه شده از پوست گوسفند يا بن ، تمان.
پاپوشها: شال پا، كلش ، نوعي كفش شبيه گيوه، اوزي چيه، نوعي كفش سچرمي، گيوه ملكي، دوستك يا ارسي نوعي كفش تمامي چرمي.
پوشاك محلي زنان :
سرپوشها: چرقد ( روسري)، چاقچو ( نوعي روسري توري بلند، كلاه بورك)، كلقي ( نوعي روسري بلند ريشه دار، چادر .
تن پوشها: كونيك ( نوعي پيراهن)، جليقه، قربند ( نوعي دامن ين دار بلند)، پاچين ( پيراهن بلند زنانه)، تمان ( شلوار ) .
پاپوشها: ارسي، كلشن .
در تهيه و دوخت لباس كرباس در گذشته بيشترين استفاده را داشته و امروز پارچه هاي متقال، كودري بيز و فاستوني كار برد دارد . براي تهيه البسه مردان از پارچه هاي رنگ سفيئد، مشكي، قهوه اي و سرمه اي و براي زنان از پارچه هاي طرح دار و پارچه هايي در رنگهاي سفيد، مشكي، قهوه اي و آبي استفاده مي گردد.
پوشش ويژه چوپانان:
كپنك، نوعي پوشش نمدين و پوستين، نوعي پوشش از پوست گوسفند پوشاك ويژه چوپانان محل در زمستان مي باشد.
پوشاك :
پوشاك سنتي مردان سربند:
سرپوشها: كلاه نمدين و قري
تن پوشها: قبا و مراد بيگي ( بالا پوشهاي سنتي ) ، دستكش نخي، جليقه، تمان ( شلوار )
پاپوشها: انواع جوراب ( ايپ، جورابي، ساده) كلاش ( كفش محلي شبيه به گيوه )، ارسي( نوعي كفش چرمي ).
پوشاك سنتي زنان سربند:
سرپوشها: كلاه ( عرقچين)، چارقد ( روسري).
تن پوشها: پيراهن، تمان قري ( نوعي دامن چين دار) دامن ( يلن )
پاپوشها: جوراب، ارسي ( نوعي كفش چرمي) وگيوه سنجاني.
جليقه ويژه مردان از پارچه هاي نخي يا كرباس تهيه مي گردد.
كلاش عمدتا" در دهه گذشته از كلاش دوزان اصفهاني تهيه مي شده است.
پوشاك محلي زنان محلات:
سرپوشها: چارقد ( نوعي روسري)
تن پوشها: شليته ( نوعي دامن چين دار، يل ( نوعي كت مخملي) ، جليزقه ( جليقه) ، قدكي( شلوار)، چادر شب، چادر نماز، چادر عبائي، چادر دوراق،
پاپوشها: ارسي ( نوعي كفش چرمي، و گيوه ملكي
پارچه كرباس و و دبيت عمده پارچه هايي بوده اند كه در محل براي دوخت پوشاك زنانه كار برداشته و همچنين و در دوخت البسه محلي زنانه سعي مي گردد از پارچه هاي سفيد، سياه، آبي، سرمه اي ، سرخ و پارچه هاي گلدار استفاده شود.
چادر يكي از بخشهاي جدا نشدني زناني محلاتي بوده و شامل چهار نوع كلي مي باشند: چادر نماز كه از پارچه هاي گلدار تهيه مي شود چادر عبائي نوعي چادر آستين دار چادر شب، به كمر بسته مي شود و چادر دوراق كه براي مسافرت كاربرد داشته است.
پوشاك محلي مردانه:
سرپوشها: كلاه نمدي، كلاه پشمي
تن پوشها: قدك ( پيراهن، قباد بالا پوش، ازخالق ( نوعي كت)، سرداري ( روپوش) ، تمان ( شلوار ) پاپوشها: ارسي و گيوه پاشنه نخواب .
در دوخت پوشاك مردانه از پارچه هاي نخي و كرباسي دررنگهاي سفيد، مشكي، قهوه اي و سرمه اي استفاده مي گردد.
پوشاك خمين :
پوشاك محلي زنان خمين:
سرپوشها: چارقد ( نوعي روسري)
تن پوشها: پيرهن، پاچين ( نوعي، پيراهن بلند زنانه )، تمان ( شلوار)، تمان قري( نوعي دامن)
پاپوشها: ارسي ( نوعي كفش چرمي)
پارچه هاي نخي ، پنبه اي و پارچه هاي چيت ، تنرون ، پيت و پارچه هاي گلدار عمده پارچه هاي مصرفي در دوخت البسه محلي زنان مي باشد. در دوخت پوشاك زنانه عمدتا" سعي ميگردد از رنگهاي روشن ، سفيد، آبي ، قهوه اي يا سرمه اي استفاده گردد.
پوشاك محلي مردان خمين:
سرپوشها: كلاه نمدي
تن پوشها: پيرهن، قبا يا آلخلق ( نوعي بالا پوش ) كت، تمان قركي ( نوعي شلوار)، شال قدكي ( شال كمر).
براي دوخت البسه محلي مردان، از پارچه هاي چيت و پارچه هاي نخي و پنبه اي استفاده ميگردد.
پوشاك مردان عمدتا" در رنگهاي سفيد، قهوه اي ،سرمه اي و مشكي تهيه مي گردد.
پوشاك محلي ويژه كار:
پوشاك محلي ويژه كار زنان: پيرهن نان پزي، شبيه، به قدك براي پخت نان استفاده مي گردد.
پوشاك محلي ويژه كارمردان: كولچه و پستك پوشاك ويژه مردان در زمستان كپنگ وشال يا پوشاك ويژه چوپانان در زمستان پستگ و كپنگ از نمد تهيه مي شوند.
پوشاك محلي شهرستان دليجان:
پوشاك زنانه:
سرپوشها: چارقد ( نوعي روسري) ، عرقچي ( نوعي كلاه)، روبند ( پوشش ويژه خانه)، چادر.
تن پوشها: پيراهن ناخونك دار، شليته دامن كوتاه پر چين، پيرهن پاچين، پل ( كت مخملي زنانه)، نظامي ( شلوار زنانه)، چادر شب ( پوششي كه زنان كهنسال بر كمره مي بندند.
پاپوشها: ارسي قند ره ( نوعي كفش چرمي، گالش ( نوعي كفش لاستيكي ).
سابقا" پيراهن عروس را از حرير، جيت و كندواري و بهرنگ سبز تهيه مي كردند.
جنس پوشاك زنانه از جلوار، مثقال، كدري، مل مل، چيت، كرباس، حرير، اطلس و كندواري در رنگهاي گوناگون تهيه مي شده است.
پوشاك مردانه:
سرپوشها: كلا نمدي شيرازي ، كلاه شابگاه و پهلوي كلاه پشمي رو گوش، كلاه پوستي ، كلاه كرباسي و عرقچين ( نوعي كلاه نخي كه از مكه تهيه مي شود ).
تن پوشها: پيرهن، جليزقه، كت، پوستين ( نوعي پوشش از پوست ميش يا يز)، دس پيچ ( مچ پيچ)، قباد نوعي بالا پوش، آرخلق ( كت راسته چسبان )، تومبون ( شلوار)،
پاپوشها: جوراب پشمي، گيوه، گالش ، ارسي، چارق ( نوعي كفش چرمي بند دارد. )
پوشاك چوپانان:
لچك ( روسري سه گوش)، كلاه مخملي، بند ابريشمي، پيرهن، سينه بند ( طبقه دو رويه)، پيش بند ، جبه ( كت مخملي )، قنداق.
پوشاك منطقه اشتيان:
پوشاك محلي مردان:
سرپوشها: كلاه نمدي، كلاه نخي ،كلاه دوره دار ، كلاه پشمي،
تن پوشها: پيرهن، شلوار بندي، جلزقه ( جليقه)، آلخالق ( نوعي كت)، قبا ( بالاپوش مردانه).
پاپوشها:گيوه، ارسي، ( نوعي كفش چرمي)، گالش ( نوعي كفش لاستيكي).
پوشاك محلي زنان:
سرپوشها:

چارقد ( نوعي روسري)، عرقچين ( نوع كلاه)، پيشاني بند ( نوعي چارقد).
تن پوشها:

پيرهن، پاچين ( پيراهن بلند)، شلوار، شليته ( نوعي دامن كوتاه)، شلوار قري نوعي بلند دم گشاد، آلخالق ( نوعي كت)، جلزقه ( جليقه)،
پاپوشها: نعلين (نوعي كفش چرمي) ، كفش ساغري ( نوعي پاپوش چرمي ، گيوه

زنجان
همشهريان اردشير بابكان هنوز هم چاروق مي پوشند



گروه فرهنگ، كيان مهر احمدي_ شهر زنجان يكي از قديمي ترين شهرهاي ايران است كه به گفته حمدالله مستوفي، اردشير بابكان آن راساخته و نام آن را شهين گذاشته است. در فرهنگ نامه دهخدا هم در ذيل كلمه شهين چنين نوشته است: شهين نام شهر زنگان است و معرب آن زنجان باشد و گويند اين شهر را اردشير بابكان بنا كرده است.
مشهور است كه زنان اين شهر از لباسهايي زيبا و متنوع استفاده مي كرده اند اما رشد و رواج شهر نشيني در اين منطقه موجب دگرگوني سبك زندگي بومي آنها شده است.
دكتر «هوشنگ ثبوتي» در كتاب تاريخ زنجان درباره لباس زنان اين منطقه مي نويسد: آنچه كه عموميت دارد اينكه در اين شهر براي

سرپوش زنان، از سه نوع پوشش استفاده مي شود. ابتدا پارچه اي به نام « پوشن» موي سر را با قوس پيشاني به طور محكم محافظت مي كند،
سپس ابزار دومي به كار مي رود كه به جهت حفاظت پوشن مورد استعمال است و « چنه آلتي» نام دارد . چنه آلتي از سكه هاي قلابدار به هم پيوسته و يا منجوق هاي رنگارنگ تشكيل شده است و از زير چانه تا فرق سر پيچيده مي شود.
پوشش سوم به نام « ياشماق» (روسري) است كه براي پوشش دهان، چانه و گردن استفاده مي شود.

پوشش بالاتنه، ابتدا « جليزقا» (جليقه) است كه بدون آستين است.
نوع آستين دار اين پوشش كه «يل» نام دارد مورد استفاده متمولين است.

زير جليزقا پوششي به نام « كوينك» وجود دارد كه اندكي بلند تر از جليزقاست و اين پوشش از طرح هاي الوان و رنگ هاي گرم انتخاب مي شود.
زير كوينك پوششي به نام « تومان» وجود دارد كه خود بر دو نوع است.
تومان بلند «شليته» نام دارد كه معمولا مورد استفاده گروه سني 40 سال به بالا است و
تومان كوتاه كه « قصا تومان» نام دارد و مورد استفاده جوانان است.

پوشش پائين تنه شلوار نام دارد كه معمولا از پارچه تيره رنگ و ضخيم انتخاب مي شود. شلوار ديگري تحت عنوان نيم ساق وجود دارد كه از اين شلوار در مهماني ها و مسافرت ها استفاده مي شود.

تزئينات زنان شهر زنجان عبارتند از انگشتر، النگو و بويماق كه خود از سكه هاي پول قلابدار كه از تار منجوق آويزان است تشكيل شده است.
ناگفته نماند كه چنه آلتي زير چانه نيز علاوه بر كارايي به عنوان لباس ، براي تزئين هم مورد استفاده قرار مي گيرد.
لباس مردانه شامل كت و شلوار معمولي است،
تنها پوشش سر كه « كچه بورك» (كلاه نمدي) نام دارد براي مردان اجباري است و اهميت خاصي دارد.تا جايي كه عدم استفاده از آن نوعي بي حرمتي به جامعه تلقي مي شود.
قبل از ورورد كفش هاي پلاستيكي به زنجان، سه نوع كفش با عملكرد جداگانه در اين شهر رايج بوده است. كفش هايي از نوع چاروق و گيوه براي كارهاي روزانه و كفش دوبندي كه در مهماني و مسافرت ها مورد استفاده قرار مي گرفته است. چاروق هنوز هم ميان اهالي زنجان طرفدار دارد و چاروق دوزي براي برخي از مردم يك شغل محسوب مي شود. «مرد علي حيدري» متولد 1335 يكي از قديمي ترين چاروق دوزان زنجان است كه مدت 40 سال است براي مردم زنجان پاپوش مي دوزد!

خبر / گروه فرهنگ
شنبه 14/06/1383

لباس های زنان و مردان
komican
پوشش لباس

پوشش مردان كت بسبتاً بلند و ساده و بدون مدلي بنام “ دون “ به همراه شلوار كمر كش دار و گشاد و خشتك داري بنام “ تونمان “ ( تنبان ) بود كه هر دو را از يكنوع پارچة سياه بنام دبيت مي دوختند ، بعد از سالهاي 1330 كت و شلوار باب شد .
براي بند تنبان ها از يك بند دست باف بنام “ تونمان باقي “ استفاده ميكردند كه محكم بود و حالت ارتجاعي نداشت و آنرا بايد با گره زدن محكم ميكردند .
پيراهن هاي مردانه عموماً آستين بلند بود و داراي دامن بلندي بنام “ اتك “ بود كه تا نزديك زانو مي رسيد و يقة آنها راسته و باصطلاح يقه آخوندي بود و در قسمت بالا دو يا سه دكمه به يقه دوخته ميشد و الباقي يكپارچه بود و بايد پيراهن را از بالاي سر پوشيده و يا بيرون بياورند .
زنان هم از دو جور پوشش استفاده ميكردند ، خانم هاي مسن و پير از پيراهن بلند و گشاد با شليته و شلوار و سربند مخصوصي بنام “ كله ياقه“ كه عبارت بود از يك روسري بزرگ سفيد رنگ كه بر روي سر انداخته و از زير گلو آنرا با سنجاق محكم ميكردند و روي آن هم يك روسري لوله شده و رنگي را عمامه ميكردند ، روي لباس هم نيمتنه كت مانند به تن مينمودند ولي چادر به سر نميكردند ، اما خانم هاي جوان همين لباس هاي معمولي روز را پوشيده و چادر رنگي هم به سر ميكردند .
مردان از دوران كودكي مقيد به پوشاندن سر خود با كلاه بودند و اين كلاه را در تمام مدت عمر بايد بر سرشان مي گذاشتند و هرگز نبايد از سرشان برداشته مي شد . در اين رابطه خاطره اي را آقاي حاج مسيب جاويدراد از دوران جواني خودش تعريف كرده است :
من در هيجده سالگي با دختر حاج محمد ( كه الان همسر و مادر بچه هايم است ) تازه نامزد شده بوديم و يكروز به فرمان پدرم ، براي تهية كود و باركردن و حمل آن به زمين و پخش آن در زمين زراعي ، به همراه ابوالمعصوم شادان به منزل حاج محمد رفته بوديم .
در آن ايام روابط پسر و دختر بقدري محدود بود كه ما حتي بعد از نامزدي هم خود را مجاز به صحبت كردن با همديگر نميدانستيم ، و به همين دليل از همديگر خجالت مي كشيديم.
در حين كار در حياط و بارگيري و ريختن كود به جوال ، ناگهان نامزدم از اتاق بيرون آمد و وبه محض اينكه من چشمم باو افتاد از خجالت رويم را به طرف ديگر برگرداندم .
در اثر اين حركت ناگهاني ، كلاهم از روي سرم بر زمين افتاد و من از خجالت اينكه كلاهم از سرم افتاده از آنجا بسرعت خارج شدم و دوان دوان خود را به خانه مان رسانده و در جايي پنهان شدم تا مبادا كسي مرا بدون كلاه ببيند ، بعد از مدتي ابوالمعصوم كلاه مرا آورد و به سرم گذاشتم .
ضرب المثلي داشتند و مي گفتند “ كلاه براي گرما سرما نيست براي عار و ناموس است “ ولي بعد از حاكم شدن رضا شاه در جريان يكسان كردن پوشش مردان و زنان اين مثل كم كم از خاصيت افتاد .
در همين رابطه نيز ، ذكر يك روايت را بي مناسبت نميدانم :
در همان زمان رضا شاه يكي از همشهريان عيسي آبادي به همدان رفته بود . وقتي در خيابان قدم ميزد پاسباني به او نزديك شده و خواسته بود كه كلاهش را از سرش بردارد .
آن مرد از برداشتن كلاه خجالت مي كشيد و خودداري ميكرد ولي پاسبان به زور كلاه را از سر او قاپ زده و براهش رفت . آن مرد خودش را به پاسبان رساند و گفت :
آقاي پاسبان ، حالا كه كلاه مرا برداشتي ، آيا ديگر وضع مملكت درست ميشود ؟
انواع مختلفي از كلاه بر حسب طبقات مختلف اجتماعي و شرايط اقتصادي افراد ، مورد استفادة مردان قرار ميگرفت از قبيل كلاه نمدي سياه و زرد ، كلاه دوره دار ، كلاه نخي ، كلاه پوستي ، كلاه پوست بره اي ، كلاه پهلوي و كلاه چشمك دار .
انواع لباسها و كارهاي دستي و هنري عبارت بودند از :
لباسهايي از قبيل :
تورچارقد (روسري توري ) ، ساچاخلي چرقد( روسري هاي ابريشمي رشته دار) ، شلته ( شليته ) ، دوواخ ( رو بندة عروس ) ، كله ياقي ( عمامة زنانه ) ، چادرگلي ، كوينك ( پيراهن) ، هورمه جوراب ( جوراب بافتني ) ، شال ، الجك (دستكش) ، بورك (كلاه) ، دون (كت) شلوار (تونمان يا تنبان) ، كليجه و پوستين ، مخمل كت دبيت ، متقال (نوعي پارچة محلي باف) ، نجمه (چلوار) ، لاستيك ( نوعي پارچة پلاستيكي) ، يخدان ( جعبه و صندوقچه) گوزگه (آينه) بز(نوعي پارچة زبر) ، جنه پالاس (گليم محلي) ، زيرپايي ، قالي ، تايچا (كيسة گليم باف) پشتي ، جوال (گووالا) ، كيسه ، جاجيم كه در موارد مختلف مورد استفاده قرار ميگرفتند .

چاروقدوز زنجاني:

چاروقدوزي هنري فراموششده است
خبرگزاري دانشجويان ايران - ايران - زنجان
استان زنجان
قديميترين چاروقدوز زنجاني گفت: پس از 40 سال كار هنري، هماكنون ديگر نميتوانم دوختن چاروق را كنار بگذارم؛ در حالي كه خرج ما بيشتر از دخلمان است.
آراز محمدي در گفتوگو با خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، افزود: با تبليغات مناسب ميتوان اين هنر - صنعت را زنده نگاه داشت و به جاهاي ديگر معرفي كرد.
اين چاروقدوز با اشاره به اينكه پيش از انقلاب توريستهاي زيادي از زنجان بازديد ميكردند، گفت؛ آن موقع توريستها چاروقهاي دوخته شده توسط هنرمندان زنجاني را ميخريدند؛ اما در حال حاضر تعداد توريستهايي كه از زنجان ديدار ميكنند كم شده است و كسي چاروق نميخرد.
محمدي قيمت تمام شدهي چاروق را مناسب ارزيابي و تصريح كرد: دوختن يك جفت چاروق، زحمت زيادي ميطلبد و مشتريها در برابر قيمت چاروق اظهار ميكنند، گران است؛ در حالي كه قيمت يك جفت چاروق مناسب است و ارزش خريدن دارد. چاروق در كشورهاي ديگر بهعنوان يك شيء هنري مورد توجه است.
اين چاروقدوز قديمي زنجان در پايان يادآور شد: همه ميتوانند با حمايت از اين هنر - صنعت زيبا به دوام و ماندگاري چاروقدوزي كمك كنند.
انتهاي پيام