چاروق دوزي در زنجان

مكملي، محمدكاظم. "چاروق دوزي در زنجان". دوره 16، ش 187 (ارديبهشت 57): 54-60، تصوير.

خلاصه: شرحي برسابقه تاريخي چاروق دوزي ـ ابزار و لوازم كار ـ مواداوليه موردنياز: چرم، مقوا،‌فنرآهني، چوب،‌پارچه مخمل،‌ميخ، زيگزال‌زري‌دار، سيم‌گلابتون، نخ ابريشم، نخ دوخت، نخ تابيده ـ طرز تهيه و دوخت و قالب‌گيري ـ بازار فروش و ميزان توليد.



چاروق دوزي در زنجان
محمد كاظم مكملي


الف – سابقه

چاروق عبارت از پاپوش و پاي افزار است كه از قديم الايام مورد استفاده

بوده و باشاكال مختلف و تهيه و ساخته مي شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقديم از چرم بوده است. در فرهنگ معين تحت عنوان چاروق چنين نوشته شده است« چارق { تركي = چارغ = چاروق} كفش چرمي كه بندها بساق پا پيچيده مي شود. پا تا به ، پاليك.» درزير اين شرح زير چاپ شده است.

دراصطلاح محلي به لهجه تركي چاروق را ( چارخ) تلفظ ميكنند.

چاروقي كه مورد نظر ماست و هم اكنون درزنجان بصورت يك صنعت دستي ظريف ساخته و عرضه ميشود با چاروقي كه در ادبيات ما از آن نام برده‌اند( چارقت دوزم كنم شانه سرت « مولوي» ) يا در قديم مورد استفاده بود، بكلي مغاير و كاربرد آن نيز متفاوت است. جچارق در گذشته نوعي كفش و پاپاوش بوده كه از چرم ساخته مي شده و در روستاها بيشتر چوپانان از آن استفاده مي كرده‌اندو اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه‌هائي كه به ساق پا مي پيچيده‌اند. درسالهاي اخير نيز در زنجان نوعي از چاروق ساخته مي شد كه رويه آن از چرم قرمز رنگي بود كه دباغهاي زنجان با دست عمل مي اوردند و كارخانه‌اي نبئود . اين نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوك عقابي برگشته و در آن هنگام كه بازار كفاشان زنجان رونقي داشت و كفش ماشيني در كار كفش دوزي و كفاشي وقفه ايجاد نكرد. يعني تا 20 سال پيش ، ازاين نوع چاروق ساخه ميشد ولي امروز بطوذ كلي مترك شده و ديگر كسي از آن نو چاروق درست نمي كند.

چاروق ظريف كه مورد نظر و مووع بحث ماست فرم وشكل خاصي دارد با مواد اوليه ويژه‌اي كه صرفا براي راه رفتن روي قالي و اطاقهاي مفروش ساخته مي شود كه سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولي چند سالي است كه بصورت نعلين و پانه دار ساخته مي شود و فقط كف آن از چرم و رويه آن برنگهاي مختلف از نخهاي ابريشمي و سيم گلابتون بافته و تزئين مي شود.

بمنظور بررسي اين صنعت ظريف نوپا در تنها كارگاه كوچكي كه توليد چاروق مي پردازد پاي صحبت استاد آزاد علي محمدي مي نشينيم. در مورد سابقه چاروق دوزي ميگويد:

- چاروق دوزي از خيلي قديم متداول بود و كشاورزان خودشان آن ار از چرم خام درست ميكردند ولي بعدها چرم پخته بكار گرفته شد، ولي بصورت امروزي شايد كمتر از صد سال است كه توليد ميشود قبل از همه استاد كاري بود بنام جعفر كه در اين زمينه كار ميكرد.

بعد از او شخصي بنام رضا اين كار را دنبال كرد و سپس آقاي اصغر خطيبي كه استاد من بود در اين زمينه فعاليت داشت كه تا 6 سال پيش تنها كارگاه چاروق دوزي زنجان را اداره ميكرد و من تنها شاگرد اين كارگاه بودم كه از 18 سالگي با ايشان همكاري ميكردم و بعدها شاگرد ديگري نيز وارد كارگاه شد پس از 7 سال شاگردي و كار با استاد رموز كار را آموختم و خود كارگاهي مستقل داير كردم و پنج سالي هست كه خودم در اين كارگاه فعلا تنهاكارگاه چاروق زني زنجان است كار ميكنم زير استاد اخيراً كارگاهش را تعطيل كرده و بكار ديگري روي آورده است.

ما قبلاً چاروق‌ها را بصورت پت بسته و بدون پاشنه درست ميكرديم و امروزه بصورت دمپائي و پاشنه بلند تهيه ميكنيم مگر اينكه كسي سفارش داده،‌بخواهد بصورت سابق برايش بدوزيم.

ب – ابزار كار:
ابزار كاو وسايل مورد استفاده براي تهيه چاروق بشرح زير است:

1 – گزن ( اصطلاح محلي گعزن) قطعه فلزيست مثل تيغه كارد بطول 17 تا 20 سانتيمتر و به ضخامت 1/5 ميليمتر و پهناي 3 سانتيمتر كه يك سر آن با

طرحي از چاروق كار زنجان:

پيچيدن پارچه بصورت درآمده و سر ديگر آن با زاويه‌اي در حدود 60 درجه بصورت تيغه تيزي درآمده كه براي بريدن چرم بكار ميرود(شكل1).

2 – چرمكي وسيله‌اي فلزي و براي كوبيدن چرم است و حدود 16 سانتيمتر طول داشته ،‌قطرش در زول آن متفاوت است(شكل 2).

3 – چكش براي ميخكوبي و جا كردن قالب در چاروق با شكل مخصوصي نظير چكش كفاشان(شكل 3).

4 – قلاب – ميله‌اي است فلزي داراي دسته چوبي است و نوك ميله بصور قلاب درآمده كه براي يافتن رويه چاروق بكار ميرود(شكل4).

5 – درفش – ميله اي فلزي است داراي دسته چوبي كه نوك ميله به پهناي 2 ميليمتر بصورت تيغه درآمده و براي سوراخ كردن چرم بمنظور دوختن و تعيين مسير سوزن و نخ دوخت بكار ميرود(شكل 5).

6 – گازانبر (ميخ كش) نظير گازانبر نجاري با اندازه كوچكتر از آن ( شكل6).

7 – گاز چرم كش كه داراي ساختمان ويژه‌اي است كه گوشه‌ها و لبه‌هاي چرم را با آن محكم كشيده و روي قالب چوبي سوار و با ميخ محكم مي كنند(شكل 7).

8 – شانه چوبي براي شانه كردن گل‌هاي روي چاروق.

9 – قيچي معمولي براي بريدن آستري و نخ و مقوا و غيره.

10 – سنگ چاقو تيز كني ( باصطلاح محلي بلر براي تيز كردن گزن يا نوك درفش.

11 – قالب چوبي به اندازه‌هاي مختلف.

پ – مواد اوليه مورد نياز:
مواد اوليه لازم براي تهيه و ساختن چاروق دو دسته است اول مواديكه درساختمان كف و تخت و پاشنه چاروق بكار ميرود دوم مواديكه درساختمان رويه مورد مصرف دارد.

اول : مواد مصرف در كف و پاشنه

1 – چرم – چرميكه براي ساختن چاروق بكار ميرود، توسط دباغيهاي خود زنجان تهيه مي شود- چرم كارخانه‌اي بدرد اين كار نميخورد- اين چرم صرفاً از پوست گاو تهيه مي شود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه ميگردد. در ساختمان چاروق‌هاي سابق تمام كف و و رويه از چرم بود ولي امروزه فقط كف و پاشنه را چرم تشكيل مي دهد و رويه از نخهاي الوان ابرايشمي است بشرحيكه ذكر خواهند شد.

2 – مقوا: مقواي مورد مصرف همان مقواي معمولي است كه براي ساختن جعبه‌هاي كفش وشيريني و غيره بكار ميرود و آنرا بكار ميبرند و آنرا براي صاف بودن داخل چاروق و كف آن بكار مكيبرند كه روي آن با پارچه مخملي پوشيده ميشود.

3 – فنر آهني ( فلزي) بين پاشنه و پنجه چاروق بكار ميرود براي جلوگيري از خم شدن و تا خوردن كفو تخت چاروق ( بين مقواو چرم).

4 – چوب: براي تهيه پاشنه از چوب استفاده مي شود بدين ترتريب كه چوب را بصورت پاشنه بارتفاع 3 تا 4 سانتيمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، كه قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خريداري و درساختمان چاروق بكار ميبرند.

5 – پارچه مخمل: باري آستر چاروق و پوشش رويه پاشنه چوبي.

6 – ميخ : باري اتصال كف چاروق به پاشنه و محكم كردن آستري بر روي پاشنه و اتصال چرم زير پاشنه چوبي از ميخهاي چهار گوش زير ( ميخ سايه) استفاده ميشود.

دوم : مواد مورد مصرف در رويه چاروق:

1 – زيگزال زري دار: نوار باريكي است بصورت زيگزال كه در تبريز بافتهو تهيه مي شود و به دو رنگ زرد ( طلائي) وسفيد ( نقره‌اي) درچاروق دوزي بكار ميرود. در اطزراف رويه چاروق دو يا سه رديف از اين نوار با نخ به قسمت چرمي دوخته مي شود و داخل پاشنه نيز به وسيله زيگزال زينت داده مي شود.

2 – سيم گلابتون: جنس همان سيم گلابتوني كه در كرهاي زردي دوزي مشهد يا گلدوزي بمنظور تهيه سجاده و جانمازي و روميزي و غيره بكار ميرود در رويه چاروق استفاهد مي شود. سيم گلابتون ازپاكستان وارد مي شود و چاروق دوزها از تهران خريداري ميكنند با خامت‌هاي متفاوت و رنگهاي سفيد ( نقره‌اي) و زرد( طلائي) سيم گلابتون اكثراً بصورت مخلوط و تابيده شده با نخ ابريشم باري بافتن رويه چاروق بكار ميرود.

3 – نخ ابريشم : نخ ابريشم برنگهاي مختلف سفيد ،‌زرد، قرمز، مشكي، آبي، و سبز بكار گرفته مي شود كه براي يافتن رويه چاروق كه به تنهائي و يا مخلوط و تاييد شده با سيم گلابتون مصرف ميشود.

4 – نخ دوخت: نخ قرقره معمولي كه د ويا سه لايه بهم تاييده ده و براي دوختن زيگزال به قسمت چرمي رويه بكار ميرود.

5 – نخ تابيده ( اطلاح محلي ارش Arech) به قطر يك ميليمتر براي دوختن و جمع كردن ازاطراف چرم كف چاروق بشرحيكه خواهد آمد.

ت – طرز تهيه و دودخت چاروق:
براي ساختن چاروق مراحل مختلفي وجود دارد به تتريب زير:

1 – قبلاً يك ورق چرم بزرگ را به اندازه‌اي مختلف كه مورد نظر است مطابق شكل 9 كه نظير شكل كف يا اطوري معمولي است و بريده و آنها را در ظرفي پر از آب خيس ميكنند تا براي دوختن و قالب كشيدن نرمتر و آسانتر باشد.

2 – سپس هر يك از چرمهاي خيس شده را از طول تا كرده و تقريبا از وسط

1- گزن از پهنا

2- چرمكي

3- چكش

4- قلاب

5- درفش

6- گاز انبر (ميخ كش)

7- گاز چرم‏كش

8- شانه چوبي

كناره بوسيله درفش سوراخ ميكنند تا هنگما دوختن اطراف چاروق قرينه و يك اندازه باشد.

3 – س از اين مرحله از يك سوراخ كناره با نخهاي تابيده ( ارش) شروع بكوك زدن ميكنند تا بسوراخ قرينه برسند بطوريكه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور كند( شكل 10) بعبارت ديگر پس از دوخته شدن از كف چاروق، نمايان نبوده و ديده نمي شود. ثانياً نخ را كمي مي كشند تا اطراف چرم مثل سر يك كيسه يا ليفه قدري جمع شود(شكل11) و سپس براي صرفه جويي در مصرف چرم تكه كوچكي از چرم بشكل مربع به قسمت پاشنه دوخته مي شود.

4 – پس از اينكه چرم با ين صورت درآمد آنرا به قالب چوبي ميب كشند و بعداً اطراف چرم يعني قسمتهاي كوك شده را با گاز چرم كش گرفته و محكم ميكشند و با ميخ بر روي اقلب چوبي محكم ميكنند، چرم در اين مرحله هنوز خيس است ولي وقتي بقالب كشيده شد و ميب مناد تا خشك شود و شكل اصلي را بخود بگيرد.

5 – پس از خشك شدن چرم فنر- گذاري پاشنه شروع شده و از قالب خارج مي شود.

6 – پس از خارج شدن از قالب‌مقواي كف چاروق چسبانده مي شود و زيگزال اطراف چاروق ( يك يا دو رديف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چغاروق به صورت آستر چسبانيده مي شود.

7 – پس از اين مرحله پاشنه نيز بوسيله ميخ به قسمت چرمي محكم شده ولي قبلاً بدنه پاشنه چوبي با پارچه مخملي پوشيده مي شود( بوسيله چسب مب چسبانند)

( شكل 12).

8 – پس از كشيده شدن آستر مجددا چاروق نيمه تمام به قالب چوبي كشيده ميشود و براي ايفتن رويه آماده مي گردد.

9 – براي يافتن رويه قبلاً رشته نخي از نوك چاروق( شكل 12 نقطه A) به قسمت كب قالبي چوبي ( شكل 12 نقطه B) بنام نخ شيرازه كشيده مي شود كه دو لايه است و درقسمت B سرنخهاي شيرازه با ميخ بر كعب قالب چوبي نشسته و محكم مي شود.

10 – رويه چاروق را رشته نخهاي بافته شده بصورت خطوط موازي و عمود بر شيرازه بفواصل 5/1 تا 2 ميليمتر تشكيل ميدهد ولي در بافتن رويه از يك رنگ نخ استفاده نمي شود بلكه اين رشته نخهاي موازي كه درچاروق‌هاي نمره بزرگ به 28 تا 30 رديف موازي ميرسد حداقل از چعهار نرگ تشكيل مي شود ( شكل 13 ) كه بصورت چهار يا پنج رديف متوالي ازيك رنگ را شامل مي شود و هر يك از اين رشته‌ها با قلاب يا بصورت زنجيره‌اي بافته مي شود و يا از نخ تابيده شده با سيم گلابتون نخ كشي مي شود بدين ترتريب كه يك سر نخ يا زنجيره به يك لبه چرم محكم شده و دذر وسط به نخ شيرازه محكم مي گردد و با همان طول به لبة قرينة چرم متصل مي ود.

11 – پس از تمام شدن رويه، اطراف نخ شيرازه بصورت قرينه سه رديبف قلاب دوزي مي شود و به ترتيبي كه جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود يك سانتيمتر مي رسد و نخ شيرازه پوشيده شده و ديده نمي شود. رديف اول و دوم بوسيله نخ ابريشم و رديف سوم يا كنارهاي شيرازه بوسيله سيم گلابتون بافته شده و سر اين سه رديف نخ از دو طرف بخود چرم محكم ميشوذد.( شكل 13).

12 – پس از پايان كار رويه و شيرازه، دهنه چاروق بنام پرده‌بند بافته يم شود كه آنهم عبارت از چهار رئيف نخ موازي است از جنس نخ تابيده ( ارش) كه در وسط به شيرازه محكم مي شود و سپس روي اين چهار رديف توسط نخهاي ابريشمي برنگهاي مختلف بافته يمشود بنحويكه عرض پرده‌بند نيز يك سانتيمتر ميرسد.

13 – رديف آخري زيگزال به محل اتصال مخمل توئي و كناره چرم دوخته مي شود.

14 – آخرين مرحله ساختن گل‌هاي رويه چاروق است. هر لنگه چاروق داري دو گل منگوله شكل اسيت كه باصطلاح محلي ( قوتاژلاGottaz ) ناميده ميشود يك گل در نوك پنجه و گل دبگر در محل تلاقي شيرازه و پرده‌بند ( شكل 5) تعبيه مي شود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدينمعني كه گل نوك پنجه بطور جداگانه از طريق جمع كردن چند رشته نخ ابريشم كه مثل جاروي كوچكي بسته مي شود ساخته مي شود و با قيچي يكدست شده و سپس با شانه چوبي شانه مي شود تا پرزها از هم باز شده و بصورت منگوله درآيد( شكل 14) ولي گل روي پرده‌بند از جمع شدن سرنخهاي پرده‌بند و شيرازه فراهم ميايد و سپس از طريق شانه زدن بصورت گل در‌مي آيد بديت ترتيب گل نوك پنجه بعد ازبافته شدن رويه نوك پنجه دوخته مي شود و يك رنگ است ولي گل رويه پرده‌بند كه د ورنگ است در جاي خود محكم بوده و بعداً تعبيه مي شود.

ث – بازار فروش و ميزان توليد:
درشهر زنجان همانطور كه قبلاً اشاره شد سابقاً فقط يك كارگاه وجود داشت كه اصغر خطيبي با همكاري دو نفر شاگردش آنرا اداره ميكرده ولي ميزان

توليد خيلي كم و اين صنعت ناشناخته بود و صرفاً براي سوغاتي و بصورت هديه و پيش كش با سفارش قبلي تهيه و به شهرهاي ديگر ميرسيد. تا اينكه بخاطر استقبال كم اين كارگاه تعطيل شد و كارگاه شاگرد وي بنام استاد آزاد علي محمدي به فعاليت ادامه داد. با وجود اين غير از توليدات كارگاه مذكور چند نفري نيز در منزل به هيه و دوخت چاروق مشغول هستند و توليدات خود را در اختيار فروشندگان بازار قرار ميدهند در حال حاضر تعداد 5 مغازه ضمن فروش اشياء ديگري نيز كفش يا صنايع دستي ديگر به فروش چاروق نيز اشتغال دارند.


اگر يك نفر به تنهائي كار كند بطور متوسط در روز قادر به تهيه 4 تا 5 جفت چاروق مي باشددرنتيجه مي توان توليد متوسط روزانه شهر را در حدود 20 تا 25 جفت محسوب داشت.

هر جفت چاروق در حدود / 200 ريال مواد و مصالح اوليه ميبرد كه پس از خاتمه كار جفتي 450 تا 550 ريال بفروش ميرسد.

قيمت اوليه ورد نياز بنا به اظهار استاد كار مربوط در حال حاضر بشرح زير است:

چرذم كيلوئي 420 ريال نخ ابريشم يك لايه كيلوئي 600 ريال سيم گلابتون كيلوئي 3000 ريال زيگزال هر بسته ( شامل 18 يارد) 60 ريال نخ قيطاني كيلوئي 1100 ريال براي دريافت شيرازه نخ تابيده ( ارش) كيلوئي 350 ريال پاشنه بصورت ساخته شده جفتي 20 ريال مخمل براي هر جفت حدود 35 ريال.

در حال حاضر استقبال از چاروق افزايش يافته و براي خريد آن قبلاً بايد به سازنده سفارش داد ولي متاسفانه بمنظور توليد بيشتر تا حدي ازكيفيت هنري كار كاسته شده است جا دارد در اين زمينه تشويق و ارشاد اصولي و منطقي از طرف‌مقامات مسوول بعمل آيد و توليدكنندگان مورد حمايت قرار گيرند.