تجمع اعتراض آمیز آستین کوتاهان به آیین نامه جدید انضباطی دانشگاههای آزاد کشور




بردیا نیوز: علیرضا همدست:
آیین نامه جدید انضباطی دانشگاه های آزاد اسلامی درمورد طرز پوشش دانشجویان در دانشگاه آزاد شبستر جنجال آفرید.
امروز صبح روز دوشنبه 1 خرداد در پی برگزاری همایش بررسی روابط بین دختر و پسر ، در سالن آمفی تئاتر دانشگاه مذکور ، با رفتن آیین نامه جدید انضباطی دانشگاههای آزاد در بولتن اطلاع رسانی دانشگاه واحد شبستر ، اعتراضات شدید دانشجویان را در پی آورد.
دانشجویان این دانشگاه با اعلام اعتراض و تجمع در صحن دانشگاه خواهان برچیده شدن این آیین نامه و عدم اجرای آن در دانشگاهها شدند.در این میان دانشجویان اعتراض خود رابه این جریان در این واحد و سایر واحد های دانشگاهی با پرتاب تخم مرغ و گوجه فرنگی به سوی بولتن اعلام کردند .
در این تجمع دانشجویان به علت عدم پاسخگویی مسئولان ذی ربط به خواسته هایشان اقدان به پاره کردن بولتن نمودندو این حرکت با پاره شدن بولتن توسط دانشجویان به آرامش رسید.

لباس قره پاپاق

لباس مردان قره پاپاق همان لباس عمومي ايران بوده: كلاه نمدين استوانه اي، چاكت بلند قباگونه، شلوار نسبتاً گشاد با پاچه تنگ. لباس زنان درست همان چيزي بوده كه امروز در ميان عشاير مغان و اردبيل رايج است: چارقد، پيراهن با دامني پر چين بلند كه تا روي پا مي‌رسد، كت، جليقه و كلاه يا عرقچين مليله دوزي شده.

تا سال 1330 به عنوان زيور بچه‌ها چيزي مربع شكل به طول و عرض 7 سانتيمتر (با آويزه‌هاي باريك بطول 5 سانتيمتر) از پارچه مي‌دوختند و روي آن را «ناغده دوزي» مي‌كردند و از دوش و سينه كودك مي‌آويختند، گاهي يكي دو دعاي نوشته شده در لفافه نيز كنار آن ديده مي‌شد.

نغده: ناغدا: هر نوع زينت آلات آويخته شده بر انسان، غير از نقره و طلا. (واژه تركي است). گفته شده نغده همان مليله دوزي است البته آويزه‌هاي روي مليله نيز نوعي نغده است. نغده بيشتر از انواع صدف، گوش ماهي ريز، شكلكهاي ريز ساخته شده از چوب گردو و گلابي و حتي سنجد، دانه‌هاي ريز دوخته شده از پارچه شبيه «تيله» و «قوتاز»هاي كوچك و... كه روي مليله دوخته مي‌شدند، مليله نيز مي‌تواند بدون اينها دوخته شود.

قوتاز: در اصل دو غده بيضوي شكل كه بطور طبيعي در زير چانه بعضي از گوسفندها آويزان است. قوتاز مصنوعي را از پارچه و گاهي از چوبي كه روي آن پارچه دوخته‌اند مي‌ساختند كه ريشه هائي از آن آويزان مي‌شد، (درست مانند آنچه كه امروز در انتهاي بند طناب پرده‌هاي بزرگ خانه‌ها و كاخ‌ها مي‌بينيم) از گردن شتر و گاو و گوسفند مي‌آويختند و هنوز هم مي‌آويزند. به اين قوتازهاي ريشه دار «پونچاق» هم مي‌گفتند.

در ميان عشاير مغان هنوز هم اسامي بعضي از افراد قوتاز است.

بادِش: لوله بافته شده از پشم كه از مچ پا تا زانو را مي‌پوشانيد و بندي هم در زير كف پا داشت، معمولاً از روي شلوار پوشيده مي‌شد و مخصوص مردان بود.

دولاما: چيزي كه امروز هم در سربازخانه‌ها به پا (ميان مچ و زانو) مي‌پيچند.

عبا: عباي ماليده شده از نمد، مخصوص چوپانهائي كه شب را در صحرا مي‌گذارنيدند.

پستك: جليقه نمدي.

چَرَكه: مخصوص خانمها: پارچه مشكي به طول سه متر و عرض نيم متر بطور حلقه‌اي در جشنها مورد استفاده بود، يك طرف حلقه روي شانه چپ و طرف ديگر آن به صورت آويزان در زير دست راست قرار مي‌گرفت كه پائين‌ترين لبه آن تا زانوي پاي راست مي‌رسيده است.

آشيرما: آشيرمه: مهره‌هاي درشت منجوق، ياقوت، فيروزه، گلوله‌هاي توپر و تو خالي از نقره و احياناً طلا، با تعداد غير معيني چيده شده بر نخ كه بصورت حلقه به طول 75 سانتيمتر كه بر عكس چركه از شانه راست آويخته مي‌شد و در زير دست چپ قرار مي‌گرفت كه نقاط پائيني آن با لبه كت مساوي مي‌گرديد.

شَدّه: پارچه ارغواني يا مشكي كه خانمها از روي چارقد و نچك (لچك) مانند «شمله» به سر مي‌بستند.

گل، گل: ـ بيا بيا ـ بافته ريشه داري است كه بر روي شدّه مي‌پچيدند بطوري كه ريشه‌ها تا روي ابروها آويزان مي‌شدند، عرض اين بافته 60 سانتيمتر و طول آن 2 متر مي‌شد، بلندي ريشه‌ها نيز به 8 سانتيمتر مي‌رسيد.

سلسله: زنجير طلا همراه با سكه‌ها (پولكها)ي رديف شده به طول 30 سانتي متر كه گاهي از روي گل گل و گاهي نيز از روي شده و در مواقعي از بالاي چارقد مي‌آويختند، اين زنجير سلسله وار را كلاً از نقره هم مي‌ساختند.

شال: پارچه سرخ رنگي كه از بالاي لباس‌هاي عروس به سر او مي‌كردند و از خانه پدر تا خانه بخت مي‌بردند.

قاراپاپاق نوعي چارقد داشته كه به تقليد از ارامنه بوده است، پارچه لوزي شكل بزرگ، كه يكي از زاويه‌هاي قطر كوچك آن در بالاي پيشاني و سر قرار مي‌گرفت.

زاويه مقابل آن در پشت و دو زاويه ديگر جمع شده بر روي سينه گره مي‌خورد، سپس هر كدام از آنها (دو زاويه) از روي شانه سمت مخالف عبور كرده و در پشت باز به هم گره مي‌شدند به همان شكلي كه امروزه خانمهاي ارمني و آشوري در مراسم كليسائي از آن استفاده مي‌كنند.

و نيز عرقچين استوانه‌اي با پولك‌هاي زياد، را از كردها گرفته بودند. گويا هر دوي اينها هنوز هم تا اندازه‌اي در ميان آ نان ديده مي‌شود.

پس از آنكه دامن پرچين بلند از رسم مي‌افتد، جاي آن را «تومان» ـ نه تومبان ـ مي‌گيرد همانطور كه قبلاً گفته شد، تومان واژه تركي به معناي ده و «ده ها» و گاهي «دهگان» رياضي، است.

تومان، دامن پرچين و مطابق معناي خودش، دست كم از 10 متر پارچه دوخته مي‌شده كه از كمر تا زانو مي‌رسيده است.

كوله جه: ـ كورجه: شايد از ريشه «كرك» و «كركچه» باشد: چاكت بلند شبيه «قباي چاكتي معروف ايراني» كه از كمر به پائين چينهاي كم داشته است، اين لباس هم مردانه و هم زنانه بوده است.

Türkiyə Qarapapaqlarında Giyim

Türkiyə Qarapapaqlarında Giyim
توركييه قاراپاپاقلاريندا گيييم

Giyim ve Kuşam Gelenekleri Hakkında

Karapapakların yaşadıkları yer olan Kuzey Kafkasyanın konumu, iklimi ve etnik yapısı giyim-kuşamı da etkilemiştir. ilçeden ilçeye değişen giysilerde halk, Türkmen, Kıpçak ve Azeri geleneklerinin izleri görülmektedir. Kars ili merkezinde de giyim kuşamı mevcut toplumsal yapı belirlemektedir. Kentteki askeri garnizon yaşama biçimi yanında, giysilerde de yöreye degişik etkilerde bulunmuştur. Bu etkinin kırsal kesime yansıması ise ancak 1960lı yıllara rastlamaktadır.

KADIN GİYİM KUŞAMI

Yörede anılan etkenlerin yanında, yaşlılık ve gençlik de geleneksel kadın giyiminin belirleyici özellikleri arasıdadır. Yaşmak biçiminde başa örtülen tülbentin (leçek) denen türü ve (vala) en yaygın baş örtüleri arasındadır. Bazı kesimlerde leçek yerine renkli ipekten (kalağı) denen bir örtü kullanılır. Kalağı, fes ya da dar kasnak üstüne örtülür. Evli kadınlarsa altın ve gümüş paralar ya da boncuklarla süslenmiş taç biçiminde ki kasnak üstüne (İpuşi) bağlarlar. Buna (dinge) denir. Yerli Türkmenlerde tülbent tepeye bir iğne yada çengelli iğneyle tutturulur. Kuman-Kıpçak kökenli genç kızlarda ak leçeklerin arkadan dizlere dek Sarkıtılması bekar olduklarının belirtisidir. Yaşlılarda da leçeğin ucu topuklara değin uzanır, üçgen biçiminde ve koyu renklidir. Bunlara "kalagey" ya da "kıygaç" denir. Yeni gelinler ya da evliler bu başörtülerinin üstüne "çalma" denen bir atkı atarlar. Yine yünden dokuma bir şal da kullanırlar. İboylama denen uzun entariler giyilir. En yaygm entari biçimi "dayra" denen, diz üzerinde kısa fistanlardır. Dayra daha çok genç kız giysisidir. Gelinlerde ise üçetek yaygındır. Kollarda ipek ya da pamuklu kumaştan "kolçak" bulunur. Bu iş görürken, çalışırken giysinin yıpranmaması ve kirlenmemesi içindir. Göğüste de yine aynı bir kumaştan önlük ya da döşlük bulunur . Üstten kopçayla giysiye tutturulun bir tür göğüslük de kullanılır.

Bu giysilerin omuz ve eteklerinde potur denen süs öğesi kırmalar bulunur. Bunlar sırma, yedek, etek, püştek, yaragidek, heziran gibi adlarla anılır. Gelinler ve yaşlı kadınlar peştamal da kullanmaktadır. Yaşlılarda düz, gelinlerde ise desenli peştemaller yaygındır. Üçetek, yaşlılarda yerini tek eteğe bırakır. Yalın koyu renkli kumaşlardan dikilir, geniş kırmalar bulunur, potur konmaz. Önlüklerde koyu renklidir. Daha çok arkadan düğmeli olur. Gençlerde ketenden, pamuklu kumaştan koyu renkli peştemaller yaygındır. Koçboynuzu yada çiçekli desenlerle süslüdür. Altına komşu çatlatan denen yanardöner renkli, geniş ağızlı, ayak bileklerine dek uzanan tuman (bir tür şalvar) giyilir. Elle örülen renkli yün çoraplar kış aylarında varlılığını korurken naylon çoraplarda kırsal kesim kadm giyiminde ilgi görmektedir. Giyilen ayakkabı türleri fizlemef ya da kısa çorap, mest-galaş, kundura, yemeni gibi çeşitleri giyilir.

ERKEK GİYİM KUŞAMI

Geleneksel erkek giysileri kalpak, papak, Çuha Şalvar ve Çivekidir. Şapka ve Kılık Kıyafet Devriminden sonra da yaygınlığını koruyan kalpak ve papakların çeşitli türleri vardır. Azerbaycan ve Daığstan tipi kalpaklar daha kabarık ve sivricedir. Kalpaklar püsküllerin biçimine göre dalfes, dalf külah gibi adlar da alır. Kars, Arpaçay ve kağızman ve sarıkamış yöresinde börk ve Ahmediye denen başlıkklar vardır. Börk külah üzerine vala baglanarak kullanılır. Ahmediye ise kızılımtırak, mor yada turuncu renkli olur. Bunları daha çok yaşlılar kullanır. Suta genellikle açık renkli kumaştan uzun kollu, yakasız köynek... giyilir. Üste boyun bölümü sedef düğmeli olan füst köyneği giyilir. Bunun gazeki denen daha kısa eteklileri de yaygın giysilerindendir. Gazeki yakasızdır ve göğsü açıktır. Bu biçimdeki ceketi andıran giysilere arkalık denir. Karsta üstte en çok çuha giyilir. Koyu renkli kumaş yada çuhadan diktirilir ve kol ağızdan geniştir. Dizlere dek uzanır. Göğsün iki yanında gümüş süslemeli veznelikler bulunur. Bunların eskiden fişeklik olarak kullanıldığı da söylenmektedir. Geleneksel giysilerden varlığını koruyan kırk düğme denen yeleklerde oldukça yaygındır. Şalvarın çeşitli biçimlerine rastlanır. Örneğin Azeri şalvarları dardır. Kadı biçimi denen tür daha genişçedir. Ancak külef denen ağ bölümü güney bölgelerin şalvarlarındaki gibi torbalanmaz. Paçası ve ağı dar, baldırı geniş şalvarlara yörede İzıgva denir.

Yaşlılar dizden aşağı geçirilen ve ayağın üstünü de örten kıldan paçalık kullanırlar. Kimi yörelerde de dolak geçirilmektedir. Geleneksel ayakkabı ince deriden, bacağı ve ayağı iyice saracak biçimde dikilen çivekidir. Cızma denilen tür ise daha kalın deriden yapılır.

Detaylı Anlatım

Erkek Giyimi

Başta papak (Kalpak): Körpe kuzu derisinden yapılmış olup, astarlı ve çoğu kere gök mavisi veya siyah renklidir. Bunların Azerbaycan ve Dağıstan tipleri vardır. Dağıstan tipleri biraz daha kıllıcadır.

Üst Köyneği: Boyun yeri uzun, önden sedef düğmeli, kollarda da aynı sedef süs vardır.

Gazeki: Yakasız, göğüs kısmı açık, kısa etekli ve işlemelidir. Eğer bu olmazsa kısa arkalık giyilir.

Çuha-Çukna : En üstten giyilir. Ekseriyetle koyu renkli kumaştan veya siyah çuhadan yapılır. Dizlere kadar uzundur. Etek ve Kol ağızları geniş olup, döşte (Göğüs) iki taraflı veznelik vardır. Veznelik çoğu zaman gümüşle süslüdür.

Şalvar Pantolon: Bu çivekinin altına sokulur ve üzerine sallama kemer takılır. Pantolonlar dar olmalıdır.

Çiveki: Dar çizmedir. Yumuşak deriden yapılmıştır. Körüklü ve düz yapılmış çizmeler daha sonra girmiştir.

Kuşak - Tırabuluz-Kurşak: Diğer bir çeşidi de vardır ki buna Artvin, Şavşat dolaylarında da rastlamak mümkündür. Bunun üzerinde, kayış kemerinin bağlı olduğu yerde, Serhadlık vardır. Sigara, Kav tütün ve burunotu koymak için kullanılır.

Şalvar- Zığva : Kadı biçimi denilen şalvarın, Azeri Şalvarına göre, ağı ve paçası geniştir. Yalnız ağ kısmı kule sizdir. Yani bohçalanmaz bundan dolayı, “Yeke Şalvar Osmannı” diye anılırdı. Büyük Osmanlı Şalvarlı .

Ayakta : Uzun ve renkli çorap, üstünde çizme veya yemeni bulunur. Posof`ta bulunan Kuman/Kıpçak Türkleri başta KABALAK denilen, uçları atkı yanlara sarkıtılan ince yünden dokunmuş atkılı başlık kullanılır.

Yaşlıların kıyafetlerinde fazlaca bir değişiklik görülmez. Gençlerde nadiren görülen Köstek, boyundan geçirilir. Genellikle Gümüşten yapılmıştır. Üst gömleğin cebine konur. Sol taraftan kuşağa kadar sarkar. Yaşlılarda kurşak daha kaba yapılışlıdır. Üstünden arkalık (Çuhaya benzer) giyilir. Ayağa daha çok mes ve galoş giyilir.

Hırka : Arasına pamuk veya yün konulup, çaput biçiminde dikilidir. Ceket altından giyilir. Kolsuz ve yakasızdır.

Şalvar : Biraz daha genişçedir. Bunlardan başka kemer (Sallama) biraz daha teferruatlı olup, üzerinde hayatlarında önemli yer tutan eşyaların maskotları vardır. Hançer ve son zamanlara ait olan tabanca, birer örnektir. Ayakta dolak veya tozluğa yaşlılarda rastlanır. Yelekler kaytan iliklidir.

Kadın Kıyafetleri

Bu gurubu kız, gelin ve yaşlı kadın olmak üzere üçe ayırmak gerekir.

Kızlar

Saçlar : Şu ana kadar yapılan incelemelerde her nedense, saçlar kıyafette konu olmamıştır. Halbuki kızların saçları, Kars, Ardahan, Iğdır yöresi Folklor’unda önemli bir yer tutar. Şöyle ki saçlar 1-2 veya 40 tane ayrı örük halinde toplanır. Hatta bu husus halk hikayelerinde de kendini gösterir. Aşık Şenlik/Latif Şah hikayeleri.
Latif Şah dizelerinde;
“40 örük yasemin zülfünnen bir tel,
çekip sine sine basdı.
Şad olsun damağımız görey ne dedi.” demiştir.

Dinge : Bir çok kaynaklarda bu kıyafetten ısrarla bahsedilmekteyse de böyle bir giysiye bugün rastlanmamaktadır.

Dayra : Daire- Entari – Don da denilmektedir. Çoğunlukla desen zengindir. Çeşitli kumaşlardan yapılır. Üçetek diye bir cinsi de vardır ki, bunların göğüs kısmı sedef düğmelerle süslenir. Omuzlarda poturlar vardır.

Kondura: İlk zamanlarda çarık, bilahare galoş (Renkli çorap) giyilirdi.

Gelinler

Puşi (Püşü) : Baştan uzun ve bele, hatta topuğa kadar inen puşi vardır. Bunun üstünde genellikle sade bir çalma çalınırdı. Çalma çoğu zaman kızla gelini bir birinden ayıran bir özelliktir. Çünkü kızlarda çalma bulunmaz.

Peştamal: Buna da kızlarda pek az rastlanır. Gelin ve yaşlı kadınlarda vardır. Gelinlerdeki biraz desenlidir.

Üçetek : Kızlarınkinden farklıdır. Kollarına kolçak, göğse Oğulluk veya Döşlük denilen üstten kopçalı, alttan bağlı bir nevi kumaş göğüslük takılır.

Kemer : Kızlarda gümüş kemer bağlanır.

Yaşlılar

Kelağa: Bir nevi baş örtüsüdür. Halk arasında en muteber olanı, ki şimdi antikadır, Gence Kelağa ’dir. Buna gelinlerde de rastlanır. Yaşlılarda saça kına konur. Puşiler koyu renklidir. Baş birkaç kat sarılır.

Teketek : Üç etek veya entariler sade ve koyu renkli olup 3-6-9 tahtada biçilmiş geniş kırmalıdır. Potur fazlaca bulunmaz.

Önlük : Koyu renklidir. Bazen sadece aşağı bağlandığı gibi entari gibi olup arkadan düğmeli iş giysileridir. Bu hem sıcak tutması, hem de abdeste kolaylık içindir.

Yöremizde kıyafetler esas olan bu nitelikler yanında daha başka değişiklikler de göstermektedir. Günümüzde ise erkeler modern giysilerin yanı sıra kasket takarlar. Bayanlar ise çoğunlukla baş örtüsü takar ve uzun etek giyerler.

تأثير پوشش تركان درغرب

تأثير پوشش تركان درغرب
برگزيده مقاله: اسماعيل حامي دانشمند
برگردان: ملاعاشور قاضي


معمولاً بر اين تصوريم كه لباس و پوشش مدني را از غرب دريافت داشتهايم، در صورتي كه پوشش قديمي ترك مهمترين عامل در شكل گيري پوشش كنوني(غربى) ميباشد.

متخصصان از نقطه نظر لباس، انسانها را به چهار گروه بزرگ تقسيم ميكنند:
1- گروه كاملاً ابتدايي و عقب مانده: اين گروه متشكل از قبايل اوليهاي است كه به غير از كمري به شكل T چيز ديگري نميشناسند. اين سرو وضع كه در اقيانوسيه و آسيا تثبيت شده است، شامل كرباسي است كه از بين پاها گذشته و به كمر وصل ميشود.
2- گروه دوم گروه پشتاماليها (لنگ حماميها) است. پوشش اين گروه در وضعيتي با برگهاي انجير در بدنهاي عريان است .
3- گروه توگو- احرام، مخصوصاً در بين قبايل افريقاي شمالي كه پوشش آنها شامل پارچهاي بدون درز است كه به بدن پيچيده ميشود. اين پوشش در ازمنهي قديم در حوزه تمدن يونان – روم Greco-Romain)) و در بين يونانيان و روميان رايج بوده است.
4- كاملترين گروه، گروهي است كه پوشش آنها البسه دوخته شده به شكل كت – شلوار است. منشاء اين نوع لباس قوم ترك آسياي ميانه است.
پروفسور Georye Montandon اتنولوژليست مكتب آنتروپولوژي پاريس در صفحات 337 – 336 اثرش به نام " Traite d'Ethnologie Culturelle " كه به سال 1934 در پاريس به چاپ رسيده است اينطور مينويسد: اولين بار شلوار را تركان آسياي ميانه به چين وارد كردهاند.
به اروپا كه ميرسيم، در اواخر قرون قديم و اوايل قرون وسطي يونانيان و روميان به جز احرام البسه ديگري مشاهده نميكنيد!
نمد هم كه در پوشش كنوني اروپايي فقط در ساخت كلاه به كار ميرود، در حوزهي يونان – روم ناشناخته بوده است.
پروفسور Robert انسانشناس دانشگاه كاليفرنيا در اثرش كه تحت نام Culturelle Manuel d`Anthropologie به زبان فرانسه ترجمه شده است، در صفحه 138 ترجمه فرانسوي اثرش كه به سال 1936 در پاريس به چاپ رسيده است مينويسد كه: نمد از ابداعات تركان است و نمد كه در موارد زيادي كاربرد دارد، از تركان به يونان و روم انتقال يافته است و حتي يونانيان و روميان قديم با استفاده از"يامچي" تركان (نوعي باراني پشمي يا نمدي) خود را از باران محافظت ميكردهاند!
كت و شلوار خيلي ديرتر از"نمد" و "يامچي" به حوزه فرهنگ غرب (Occidentalaide) وارد شده است.
مردم اين حوزه فرهنگي كه پوشش تمام دوران قديم آنها را فقط احرام تشكيل ميداده است، از اواسط قرون وسطي به يكباره انقلابي در پوشش را تجربه ميكنند. علت اين امر را در اثر ياد شدهي Montandon و در همان صفحه مذكور مييابيم: پس از سقوط روم غربي و هم زمان با نفوذ عناصري از سمت شمال به حوزهي درياي سفيد، ورود شلوار به اين حوزه نيز راه را براي دگرگونياي بزرگ در تاريخ لباس همواره ميسازد.
مُدي كه عناصر نفوذ كننده از سمت شمال به حوزهي ايران – روم در جنوب آوردهاند، مُد قوم ترك آسياي ميانه است كه توسط هونهاي آتيلا در سرتاسر اروپا گسترش يافته است! از آن تاريخ، احرام قديمي روم موجوديت خود را عمدتاً در آفريقاي شمالي محافظت كرده است.
مونتادون Montandon اين پوشش مدني قوم ترك آسياي ميانه را كه در شرق به چين و در غرب به حوزه فرهنگي يونان – روم وارد شده است اينطور توصيف ميكند: شلوار بلند يا شلوار اسب سواري چكمهدار، رداي بلند و گشاد و براي پوشش سر(بؤروك(٫ عرقچين يا قالپاق (نوعي كلاه پوستي).
اواخر جلد اول اثر مان به نام ” Türklerle Hind-Avrupalıların menşe birliği “ كه در استانبول به چاپ رسيده است، تصوير چهار مجسمه قديمي تركي را براي اولين بار نشر كردهام كه در آنها غير از پوششهاي مذكورِ كلاسيك "يقههاي باز و بسته"، "آستينهاي كوتاه و بلند"، "كمربندهاي باريك و كمربندهاي پهن"، جلب توجه ميكنند.
مونتادون Montandin همچنين ذكر ميكند كه: "قالپاق" از طريق ايرانيان و تركان (ص 346) و چيزمه (چكمه) نيز توسط تركان آسياي ميانه به چين و اروپا راه يافته است (ص 342).
با توجه به اين موارد ميتوان گفت كه لباس از سر تا پا مدني تركان قديم از يك طرف الگويي براي شرق و از طرف ديگر الگويي براي غرب بوده است.
از اواسط قرون وسطي بايد تنوع در پوشش زن و مرد، شخصي و نظامي را عموماً در تأثير مدهاي تركستان جستجو كرد. مادّهي مهم تجارت آسياي ميانه "ابريشم" بود.
از آنجائيكه حوزه فرهنگي غرب تا قرن ششم ميلادي نحوه استحصال و توليد ابريشم را فرا نگرفته بود، مجبور بود ابريشم آماده را وارد كند.
به همين خاطر راهي را كه از طريق چين، تركستان، خراسان، ايران، آذربايجان، به بيزانس ختم ميشد، در تاريخ « Route De La Soire» جاده ابريشم ناميدهاند. اين راه تحت حاكميت ترك بود و همانطور كه Leon Cahun در كتاب مشهور خود به نام Introduction L`histoire de L`Asie قيد ميكند اين بدان مفهوم است كه تجارت ابريشم دنياي قديم در انحصار تركان بود. سقوط دولت هون- سفيد و به جاي آن تشكيل امپراطوري گؤگ – ترك در قرن ششم ميلادي از نتايج سياست حاكميت به همين جاده ابريشم بود.

با توجه به رسالهي Henri بنام Turc et Byzance اين مسئله در سياستي كه ايران تعقيب مي كرد، عبارت از محدودكردن انحصار ترك با ورود ابريشم چين از طريق دريا به بنادر خود بود.
با توجه به توضيحات مورخين بيزانس در قرن هشتم ميلادي يك دسته از راهبان هندي صندوقي پر از غوزه يا پيله ابريشم به استانبول ميآورند و به بيزانسيها صنعت توليد ابريشم را ياد ميدهند و حتي وقتي ايلچي گوگ – ترك كه جهت عقد قرار داد با بيزانسيها آمده بود اولين محصول بيزانسيها را ميبيند، شگفت زده ميشود.
با توجه به تمامي اينها دنياي روم شرقي نتوانسته با ابريشم تركان از تأثير مُدهاي ابريشمي تركان به يكباره خلاصي يابد چونكه صحبت از دوراني است كه در لباس و پوشش غرب، مد آن زمان تركمنستان شرقي حاكم بوده است. در ساحهاي كه امروز تركستان چين ناميده ميشود، در شهرهاي "تورفان"، "غيزيل" و غيره از قرن چهارم تا نهم ميلادي يك تمدن شكوهمند ترك درخشيده است.
اين تمدن كه در قرن نهم ميلادي توسط چينيها تخريب شده است، بعدها توسط هيئتهاي علمي روس، انگليس، فرانسه و آلمان يك به يك كشف شده است.
مهمترين ويژگي اين مدنيت شكوهمند با توجه به موضوع مورد بحث مان نقاشي ابرنگ روي گچ ديوار صومعهها و معابد است كه به خيلي از موزه هاي پاريس، برلين و لنينگراد (سنت پطرزبورگ) منتقل شده است.
اين نقاشيهاي آبرنگ بيانگر پوشش تركان آن دوره با حفظ تمامي ويژگيها از نظر رنگ و شكل است.
مستشرقان آلماني همچون Von le coq - Güren wendel در ارتباط با اين نقاشيهاي آبرنگ اطلسهاي رنگي و بزرگ چندي منتشر كردهاند.
مخصوصاً Von le coq در اثرش تحت نام Bilder Atlas Zur Kunst Und Kulturye Schishte Mittel Asiens (اطلس مصور هنر و تاريخ تمدن آسياي ميانه) كه به سال 1925 در برلين به چاپ رسيده است اينطور مينويسد: از آغاز قرون وسطي منشأ تمامي مدلهاي متنوعي كه در پوشاك زنان و مردان اروپا مشاهده ميشود، مدنيت تركستان است!
Von le coq كه در رأس يك هئيت علمي آلماني شخصاً به تركستان رفته و چندين اثر آفريده است معتقد است كه : از تركستان چند دست لباس آماده به عنوان مدل و الگو به اروپا آورده شده است!
در پوشاك مردانه يك شلوار يا شالوار اسب سواري، كتي كه برگردان يقههايش شباهت به كتهاي كنوني دارد، در پاها "چكمه" و يا " گيتر"٫ در سربازان كمربند صاف شمشير و چنگ كمربند، در لباس شخصيها در مواردي يقه باز نوك تيز٫ بعضاً كلاه گيس (م. احتمالاً كلاه پوستي) در سر و در مواردي فقط در سمت راست يك يقه برگردان وجود دارد.
در پوشاك زنانه لباسهاي مجالس دكولته دامن بلند، كمرهاي باريك، روسري ها "إشارپ" (نوعي چارقد)، در دستها دستمالهاي توري و تسبيحهاي مرواريدي، آستينهاي مُدل ماهي و يا كت و دامن كلاسيك و فانتزي در حدي مدرن و معاصر است كه قرن بيستم را تداعي ميكند.
در صفحه 72 كتابي بنام : La Vie Quotidienne Des Musulmans Mouen Aye كه به سال 1951 در پاريس به چاپ رسيده است در مورد شكل و شمايل "آلاي" آمده است كه: بؤركها و قالپاقها نوك تيز زنان آسياي ميانه به شكل مدي جديد در قرن سيزدهم ميلادي وارد اروپا شده است و نام «Hennin» به خود گرفته است.
م: واژهي Hennin در واژه نامه آلماني Wahrig، سال 1986، صفحه 627 اين طور تعريف شده است : پوشش سر و مخروطي شكل و بلندي براي خانمها با روسرياي كه از پشت بر آن آويزان است و مخصوصاً در فرانسه و هلند بر سر ميگذاشتند.

نمايشگاه لباسهای سنتی ايل قشقايی ايران

نمايشگاه لباسهای سنتی ايل قشقايی ايران

نمايشگاه لباسهای سنتی ايل قشقايی ايران و قوم ساپوتک مکزيک

عکسها از حسن سجودی
در اصفهان




نمايشگاه لباسهای سنتی ايل قشقايی ايران و قوم ساپوتک مکزيک در خرداد ماه ۸۴ در موزه هنرهای معاصر شهر اصفهان برپاست.
بنا بر اعلام روابط عمومی موزه هنرهای معاصر اصفهان، سفارت مکزيک در ايران بر اساس برنامه همکاريهای فرهنگی و آموزشی ميان دو کشور برای دومين بار در نمايشگاهی با عنوان لباسهای سنتی ايران و مکزيک در اصفهان شرکت کرده است.

در اين نمايشگاه حدود چهل دست لباس از لباسهای سنتی ايل قشقايی و نيز قوم ساپوتک مکزيک به همراه تعدادی عکس و صنايع دستی مکزيک به نمايش گذاشته شده است.

چاروق دوزي در زنجان

مكملي، محمدكاظم. "چاروق دوزي در زنجان". دوره 16، ش 187 (ارديبهشت 57): 54-60، تصوير.

خلاصه: شرحي برسابقه تاريخي چاروق دوزي ـ ابزار و لوازم كار ـ مواداوليه موردنياز: چرم، مقوا،‌فنرآهني، چوب،‌پارچه مخمل،‌ميخ، زيگزال‌زري‌دار، سيم‌گلابتون، نخ ابريشم، نخ دوخت، نخ تابيده ـ طرز تهيه و دوخت و قالب‌گيري ـ بازار فروش و ميزان توليد.



چاروق دوزي در زنجان
محمد كاظم مكملي


الف – سابقه

چاروق عبارت از پاپوش و پاي افزار است كه از قديم الايام مورد استفاده

بوده و باشاكال مختلف و تهيه و ساخته مي شده و قسمت اعظم ساختمان آن درقديم از چرم بوده است. در فرهنگ معين تحت عنوان چاروق چنين نوشته شده است« چارق { تركي = چارغ = چاروق} كفش چرمي كه بندها بساق پا پيچيده مي شود. پا تا به ، پاليك.» درزير اين شرح زير چاپ شده است.

دراصطلاح محلي به لهجه تركي چاروق را ( چارخ) تلفظ ميكنند.

چاروقي كه مورد نظر ماست و هم اكنون درزنجان بصورت يك صنعت دستي ظريف ساخته و عرضه ميشود با چاروقي كه در ادبيات ما از آن نام برده‌اند( چارقت دوزم كنم شانه سرت « مولوي» ) يا در قديم مورد استفاده بود، بكلي مغاير و كاربرد آن نيز متفاوت است. جچارق در گذشته نوعي كفش و پاپاوش بوده كه از چرم ساخته مي شده و در روستاها بيشتر چوپانان از آن استفاده مي كرده‌اندو اغلب بدون پاشنه بود، با تسمه‌هائي كه به ساق پا مي پيچيده‌اند. درسالهاي اخير نيز در زنجان نوعي از چاروق ساخته مي شد كه رويه آن از چرم قرمز رنگي بود كه دباغهاي زنجان با دست عمل مي اوردند و كارخانه‌اي نبئود . اين نوع چاروق بدوت تسمه و بند بوده است با نوك عقابي برگشته و در آن هنگام كه بازار كفاشان زنجان رونقي داشت و كفش ماشيني در كار كفش دوزي و كفاشي وقفه ايجاد نكرد. يعني تا 20 سال پيش ، ازاين نوع چاروق ساخه ميشد ولي امروز بطوذ كلي مترك شده و ديگر كسي از آن نو چاروق درست نمي كند.

چاروق ظريف كه مورد نظر و مووع بحث ماست فرم وشكل خاصي دارد با مواد اوليه ويژه‌اي كه صرفا براي راه رفتن روي قالي و اطاقهاي مفروش ساخته مي شود كه سابقاً پشت بسته و بدون پاشنه بود ولي چند سالي است كه بصورت نعلين و پانه دار ساخته مي شود و فقط كف آن از چرم و رويه آن برنگهاي مختلف از نخهاي ابريشمي و سيم گلابتون بافته و تزئين مي شود.

بمنظور بررسي اين صنعت ظريف نوپا در تنها كارگاه كوچكي كه توليد چاروق مي پردازد پاي صحبت استاد آزاد علي محمدي مي نشينيم. در مورد سابقه چاروق دوزي ميگويد:

- چاروق دوزي از خيلي قديم متداول بود و كشاورزان خودشان آن ار از چرم خام درست ميكردند ولي بعدها چرم پخته بكار گرفته شد، ولي بصورت امروزي شايد كمتر از صد سال است كه توليد ميشود قبل از همه استاد كاري بود بنام جعفر كه در اين زمينه كار ميكرد.

بعد از او شخصي بنام رضا اين كار را دنبال كرد و سپس آقاي اصغر خطيبي كه استاد من بود در اين زمينه فعاليت داشت كه تا 6 سال پيش تنها كارگاه چاروق دوزي زنجان را اداره ميكرد و من تنها شاگرد اين كارگاه بودم كه از 18 سالگي با ايشان همكاري ميكردم و بعدها شاگرد ديگري نيز وارد كارگاه شد پس از 7 سال شاگردي و كار با استاد رموز كار را آموختم و خود كارگاهي مستقل داير كردم و پنج سالي هست كه خودم در اين كارگاه فعلا تنهاكارگاه چاروق زني زنجان است كار ميكنم زير استاد اخيراً كارگاهش را تعطيل كرده و بكار ديگري روي آورده است.

ما قبلاً چاروق‌ها را بصورت پت بسته و بدون پاشنه درست ميكرديم و امروزه بصورت دمپائي و پاشنه بلند تهيه ميكنيم مگر اينكه كسي سفارش داده،‌بخواهد بصورت سابق برايش بدوزيم.

ب – ابزار كار:
ابزار كاو وسايل مورد استفاده براي تهيه چاروق بشرح زير است:

1 – گزن ( اصطلاح محلي گعزن) قطعه فلزيست مثل تيغه كارد بطول 17 تا 20 سانتيمتر و به ضخامت 1/5 ميليمتر و پهناي 3 سانتيمتر كه يك سر آن با

طرحي از چاروق كار زنجان:

پيچيدن پارچه بصورت درآمده و سر ديگر آن با زاويه‌اي در حدود 60 درجه بصورت تيغه تيزي درآمده كه براي بريدن چرم بكار ميرود(شكل1).

2 – چرمكي وسيله‌اي فلزي و براي كوبيدن چرم است و حدود 16 سانتيمتر طول داشته ،‌قطرش در زول آن متفاوت است(شكل 2).

3 – چكش براي ميخكوبي و جا كردن قالب در چاروق با شكل مخصوصي نظير چكش كفاشان(شكل 3).

4 – قلاب – ميله‌اي است فلزي داراي دسته چوبي است و نوك ميله بصور قلاب درآمده كه براي يافتن رويه چاروق بكار ميرود(شكل4).

5 – درفش – ميله اي فلزي است داراي دسته چوبي كه نوك ميله به پهناي 2 ميليمتر بصورت تيغه درآمده و براي سوراخ كردن چرم بمنظور دوختن و تعيين مسير سوزن و نخ دوخت بكار ميرود(شكل 5).

6 – گازانبر (ميخ كش) نظير گازانبر نجاري با اندازه كوچكتر از آن ( شكل6).

7 – گاز چرم كش كه داراي ساختمان ويژه‌اي است كه گوشه‌ها و لبه‌هاي چرم را با آن محكم كشيده و روي قالب چوبي سوار و با ميخ محكم مي كنند(شكل 7).

8 – شانه چوبي براي شانه كردن گل‌هاي روي چاروق.

9 – قيچي معمولي براي بريدن آستري و نخ و مقوا و غيره.

10 – سنگ چاقو تيز كني ( باصطلاح محلي بلر براي تيز كردن گزن يا نوك درفش.

11 – قالب چوبي به اندازه‌هاي مختلف.

پ – مواد اوليه مورد نياز:
مواد اوليه لازم براي تهيه و ساختن چاروق دو دسته است اول مواديكه درساختمان كف و تخت و پاشنه چاروق بكار ميرود دوم مواديكه درساختمان رويه مورد مصرف دارد.

اول : مواد مصرف در كف و پاشنه

1 – چرم – چرميكه براي ساختن چاروق بكار ميرود، توسط دباغيهاي خود زنجان تهيه مي شود- چرم كارخانه‌اي بدرد اين كار نميخورد- اين چرم صرفاً از پوست گاو تهيه مي شود و اغلب برنگ قرمز آماده و عرضه ميگردد. در ساختمان چاروق‌هاي سابق تمام كف و و رويه از چرم بود ولي امروزه فقط كف و پاشنه را چرم تشكيل مي دهد و رويه از نخهاي الوان ابرايشمي است بشرحيكه ذكر خواهند شد.

2 – مقوا: مقواي مورد مصرف همان مقواي معمولي است كه براي ساختن جعبه‌هاي كفش وشيريني و غيره بكار ميرود و آنرا بكار ميبرند و آنرا براي صاف بودن داخل چاروق و كف آن بكار مكيبرند كه روي آن با پارچه مخملي پوشيده ميشود.

3 – فنر آهني ( فلزي) بين پاشنه و پنجه چاروق بكار ميرود براي جلوگيري از خم شدن و تا خوردن كفو تخت چاروق ( بين مقواو چرم).

4 – چوب: براي تهيه پاشنه از چوب استفاده مي شود بدين ترتريب كه چوب را بصورت پاشنه بارتفاع 3 تا 4 سانتيمتر و بابعاد مختلف بسته به اندازه و شماره چاروق، كه قبلاً توسط نجارها ساخته شده است، خريداري و درساختمان چاروق بكار ميبرند.

5 – پارچه مخمل: باري آستر چاروق و پوشش رويه پاشنه چوبي.

6 – ميخ : باري اتصال كف چاروق به پاشنه و محكم كردن آستري بر روي پاشنه و اتصال چرم زير پاشنه چوبي از ميخهاي چهار گوش زير ( ميخ سايه) استفاده ميشود.

دوم : مواد مورد مصرف در رويه چاروق:

1 – زيگزال زري دار: نوار باريكي است بصورت زيگزال كه در تبريز بافتهو تهيه مي شود و به دو رنگ زرد ( طلائي) وسفيد ( نقره‌اي) درچاروق دوزي بكار ميرود. در اطزراف رويه چاروق دو يا سه رديف از اين نوار با نخ به قسمت چرمي دوخته مي شود و داخل پاشنه نيز به وسيله زيگزال زينت داده مي شود.

2 – سيم گلابتون: جنس همان سيم گلابتوني كه در كرهاي زردي دوزي مشهد يا گلدوزي بمنظور تهيه سجاده و جانمازي و روميزي و غيره بكار ميرود در رويه چاروق استفاهد مي شود. سيم گلابتون ازپاكستان وارد مي شود و چاروق دوزها از تهران خريداري ميكنند با خامت‌هاي متفاوت و رنگهاي سفيد ( نقره‌اي) و زرد( طلائي) سيم گلابتون اكثراً بصورت مخلوط و تابيده شده با نخ ابريشم باري بافتن رويه چاروق بكار ميرود.

3 – نخ ابريشم : نخ ابريشم برنگهاي مختلف سفيد ،‌زرد، قرمز، مشكي، آبي، و سبز بكار گرفته مي شود كه براي يافتن رويه چاروق كه به تنهائي و يا مخلوط و تاييد شده با سيم گلابتون مصرف ميشود.

4 – نخ دوخت: نخ قرقره معمولي كه د ويا سه لايه بهم تاييده ده و براي دوختن زيگزال به قسمت چرمي رويه بكار ميرود.

5 – نخ تابيده ( اطلاح محلي ارش Arech) به قطر يك ميليمتر براي دوختن و جمع كردن ازاطراف چرم كف چاروق بشرحيكه خواهد آمد.

ت – طرز تهيه و دودخت چاروق:
براي ساختن چاروق مراحل مختلفي وجود دارد به تتريب زير:

1 – قبلاً يك ورق چرم بزرگ را به اندازه‌اي مختلف كه مورد نظر است مطابق شكل 9 كه نظير شكل كف يا اطوري معمولي است و بريده و آنها را در ظرفي پر از آب خيس ميكنند تا براي دوختن و قالب كشيدن نرمتر و آسانتر باشد.

2 – سپس هر يك از چرمهاي خيس شده را از طول تا كرده و تقريبا از وسط

1- گزن از پهنا

2- چرمكي

3- چكش

4- قلاب

5- درفش

6- گاز انبر (ميخ كش)

7- گاز چرم‏كش

8- شانه چوبي

كناره بوسيله درفش سوراخ ميكنند تا هنگما دوختن اطراف چاروق قرينه و يك اندازه باشد.

3 – س از اين مرحله از يك سوراخ كناره با نخهاي تابيده ( ارش) شروع بكوك زدن ميكنند تا بسوراخ قرينه برسند بطوريكه اولاً نخ از وسط ضخامت چرم عبور كند( شكل 10) بعبارت ديگر پس از دوخته شدن از كف چاروق، نمايان نبوده و ديده نمي شود. ثانياً نخ را كمي مي كشند تا اطراف چرم مثل سر يك كيسه يا ليفه قدري جمع شود(شكل11) و سپس براي صرفه جويي در مصرف چرم تكه كوچكي از چرم بشكل مربع به قسمت پاشنه دوخته مي شود.

4 – پس از اينكه چرم با ين صورت درآمد آنرا به قالب چوبي ميب كشند و بعداً اطراف چرم يعني قسمتهاي كوك شده را با گاز چرم كش گرفته و محكم ميكشند و با ميخ بر روي اقلب چوبي محكم ميكنند، چرم در اين مرحله هنوز خيس است ولي وقتي بقالب كشيده شد و ميب مناد تا خشك شود و شكل اصلي را بخود بگيرد.

5 – پس از خشك شدن چرم فنر- گذاري پاشنه شروع شده و از قالب خارج مي شود.

6 – پس از خارج شدن از قالب‌مقواي كف چاروق چسبانده مي شود و زيگزال اطراف چاروق ( يك يا دو رديف) دوخته شده و سپس مخمل داخل چغاروق به صورت آستر چسبانيده مي شود.

7 – پس از اين مرحله پاشنه نيز بوسيله ميخ به قسمت چرمي محكم شده ولي قبلاً بدنه پاشنه چوبي با پارچه مخملي پوشيده مي شود( بوسيله چسب مب چسبانند)

( شكل 12).

8 – پس از كشيده شدن آستر مجددا چاروق نيمه تمام به قالب چوبي كشيده ميشود و براي ايفتن رويه آماده مي گردد.

9 – براي يافتن رويه قبلاً رشته نخي از نوك چاروق( شكل 12 نقطه A) به قسمت كب قالبي چوبي ( شكل 12 نقطه B) بنام نخ شيرازه كشيده مي شود كه دو لايه است و درقسمت B سرنخهاي شيرازه با ميخ بر كعب قالب چوبي نشسته و محكم مي شود.

10 – رويه چاروق را رشته نخهاي بافته شده بصورت خطوط موازي و عمود بر شيرازه بفواصل 5/1 تا 2 ميليمتر تشكيل ميدهد ولي در بافتن رويه از يك رنگ نخ استفاده نمي شود بلكه اين رشته نخهاي موازي كه درچاروق‌هاي نمره بزرگ به 28 تا 30 رديف موازي ميرسد حداقل از چعهار نرگ تشكيل مي شود ( شكل 13 ) كه بصورت چهار يا پنج رديف متوالي ازيك رنگ را شامل مي شود و هر يك از اين رشته‌ها با قلاب يا بصورت زنجيره‌اي بافته مي شود و يا از نخ تابيده شده با سيم گلابتون نخ كشي مي شود بدين ترتريب كه يك سر نخ يا زنجيره به يك لبه چرم محكم شده و دذر وسط به نخ شيرازه محكم مي گردد و با همان طول به لبة قرينة چرم متصل مي ود.

11 – پس از تمام شدن رويه، اطراف نخ شيرازه بصورت قرينه سه رديبف قلاب دوزي مي شود و به ترتيبي كه جمعاً عرض قسمت بافته شده به حدود يك سانتيمتر مي رسد و نخ شيرازه پوشيده شده و ديده نمي شود. رديف اول و دوم بوسيله نخ ابريشم و رديف سوم يا كنارهاي شيرازه بوسيله سيم گلابتون بافته شده و سر اين سه رديف نخ از دو طرف بخود چرم محكم ميشوذد.( شكل 13).

12 – پس از پايان كار رويه و شيرازه، دهنه چاروق بنام پرده‌بند بافته يم شود كه آنهم عبارت از چهار رئيف نخ موازي است از جنس نخ تابيده ( ارش) كه در وسط به شيرازه محكم مي شود و سپس روي اين چهار رديف توسط نخهاي ابريشمي برنگهاي مختلف بافته يمشود بنحويكه عرض پرده‌بند نيز يك سانتيمتر ميرسد.

13 – رديف آخري زيگزال به محل اتصال مخمل توئي و كناره چرم دوخته مي شود.

14 – آخرين مرحله ساختن گل‌هاي رويه چاروق است. هر لنگه چاروق داري دو گل منگوله شكل اسيت كه باصطلاح محلي ( قوتاژلاGottaz ) ناميده ميشود يك گل در نوك پنجه و گل دبگر در محل تلاقي شيرازه و پرده‌بند ( شكل 5) تعبيه مي شود و طرز ساخت آنها متفاوت است بدينمعني كه گل نوك پنجه بطور جداگانه از طريق جمع كردن چند رشته نخ ابريشم كه مثل جاروي كوچكي بسته مي شود ساخته مي شود و با قيچي يكدست شده و سپس با شانه چوبي شانه مي شود تا پرزها از هم باز شده و بصورت منگوله درآيد( شكل 14) ولي گل روي پرده‌بند از جمع شدن سرنخهاي پرده‌بند و شيرازه فراهم ميايد و سپس از طريق شانه زدن بصورت گل در‌مي آيد بديت ترتيب گل نوك پنجه بعد ازبافته شدن رويه نوك پنجه دوخته مي شود و يك رنگ است ولي گل رويه پرده‌بند كه د ورنگ است در جاي خود محكم بوده و بعداً تعبيه مي شود.

ث – بازار فروش و ميزان توليد:
درشهر زنجان همانطور كه قبلاً اشاره شد سابقاً فقط يك كارگاه وجود داشت كه اصغر خطيبي با همكاري دو نفر شاگردش آنرا اداره ميكرده ولي ميزان

توليد خيلي كم و اين صنعت ناشناخته بود و صرفاً براي سوغاتي و بصورت هديه و پيش كش با سفارش قبلي تهيه و به شهرهاي ديگر ميرسيد. تا اينكه بخاطر استقبال كم اين كارگاه تعطيل شد و كارگاه شاگرد وي بنام استاد آزاد علي محمدي به فعاليت ادامه داد. با وجود اين غير از توليدات كارگاه مذكور چند نفري نيز در منزل به هيه و دوخت چاروق مشغول هستند و توليدات خود را در اختيار فروشندگان بازار قرار ميدهند در حال حاضر تعداد 5 مغازه ضمن فروش اشياء ديگري نيز كفش يا صنايع دستي ديگر به فروش چاروق نيز اشتغال دارند.


اگر يك نفر به تنهائي كار كند بطور متوسط در روز قادر به تهيه 4 تا 5 جفت چاروق مي باشددرنتيجه مي توان توليد متوسط روزانه شهر را در حدود 20 تا 25 جفت محسوب داشت.

هر جفت چاروق در حدود / 200 ريال مواد و مصالح اوليه ميبرد كه پس از خاتمه كار جفتي 450 تا 550 ريال بفروش ميرسد.

قيمت اوليه ورد نياز بنا به اظهار استاد كار مربوط در حال حاضر بشرح زير است:

چرذم كيلوئي 420 ريال نخ ابريشم يك لايه كيلوئي 600 ريال سيم گلابتون كيلوئي 3000 ريال زيگزال هر بسته ( شامل 18 يارد) 60 ريال نخ قيطاني كيلوئي 1100 ريال براي دريافت شيرازه نخ تابيده ( ارش) كيلوئي 350 ريال پاشنه بصورت ساخته شده جفتي 20 ريال مخمل براي هر جفت حدود 35 ريال.

در حال حاضر استقبال از چاروق افزايش يافته و براي خريد آن قبلاً بايد به سازنده سفارش داد ولي متاسفانه بمنظور توليد بيشتر تا حدي ازكيفيت هنري كار كاسته شده است جا دارد در اين زمينه تشويق و ارشاد اصولي و منطقي از طرف‌مقامات مسوول بعمل آيد و توليدكنندگان مورد حمايت قرار گيرند.

كراك يراق چيست ؟

منصوري، فيروز. "كرك يراق چيست؟ گرگ باران ديده يعني چه؟". دوره 16، ش 189 و 190 (تير و مرداد 57): 55-58.

خلاصه: بررسي لغت كرك ـ يراق: بچه معني است؟ شغلي بنام كرك يراق در يزد درعهدشاه محمد 950-985 و شاه سليمان 1077-1105- مثل گرگ باران ديده را براي چه منظور بعنوان يك مثل بكار ميبرند.بررسي لغت كرك ـ يراق: بچه معني است؟ شغلي بنام كرك يراق در يزد درعهدشاه محمد 950-985 و شاه سليمان 1077-1105- مثل گرگ باران ديده را براي چه منظور بعنوان يك مثل بكار ميبرند.



كراك يراق چيست ، گرگ باران ديده يعني چه ؟


فيروز منصوري



در كتاب مجهول المؤلفه تذكره الملوك ، در بخش خاتمه كه اختصاص به وضايف مستوفيان ومشرفان و ارباب التحاويل دارد چهار مرتبه از اجناس ارسالي وزراء و عمال وكرك يراقان سخن بميان آمده است . شادروان مينورسكي در تحشيه وتعليقاتي كه بر اين كتاب نوشته اند كلمه (( كرك يراق )) را (( قره يراق )) مرقوم داشته اند . ودر ذيل صفحه 218 كتاب سازمان اداري حكومت صفوي توضيح و تحشيه پرفسور مينورسكي بر اين لغت بدين گونه درج شده است .: (( اصلاح مزبور بزبان تركي است “gorak “ يعني لازم و ضروري “yarag بمفهوم عام از ريشه yaamak بمعني مفيد بودن ، وسيله يا افزاري است كه داراي فايد تي باشد ، مفهوم كلي yarag بمعني اسلحه و تركيب قره يراق يعني : حامل ورساننده ملزومات يا اسلحه .))

استاد دانشگاه گيسن آلمان رهرهرن انگاه كه خواسته كتاب (( نظام ايالات دوره صفويه )) راتهيه و تنظيم كند ، ضمن مطالعه كتابهاي جامع مفيدي بدين لغت برخورده و آنرا چنين تفسير و تعبير كرده است : (( در زمان شاه محمد 95- 985 ه ق تا دوره شاه سليمانئ1105 – 1077 ه ق در يزد با مأ مور ديگري سرو كار داريم بنام (( گرگ يراق سركار خاصه شريفه )) . از توضيح هايي كه گاهگاه منابع داده اند چنين بر ميآيد كه اين مامور براي تامين انواع مختلف پارچه و همچنين ساير اشياء مصرفي و از آن گذشته اشياء قيمتي از طلا ساخته شده صلاحيت داشته است . در دوره شاه اسمعيل اول ظاهراً كسي بنام (( گرگ يراق )) در يزد ساكن ومستقر نبودهاست .هنگامي كه ازطرف دربار كسي را با مبلغي وجه در طول يك سال ببه يزد و كاشان ميفرستاد ندتا اشيائي را كه در بالا ذكر شده تهيه كند بمناسبت از چنين ماموري هم ذكري بميان مي آمد))

اين لغت تركيبي ود يواني در هيچيك از فرهنگها و قاموسها درج نشده و معني نگرديده است و تاكنون ياد ندارم كه در اين باره كسي مطلبي نوشته باشد و نقد و بررسي آن بپردازد . فقط آقاي دكتر عبد الحسين نوائي در بخش حواشي و تعليقات احسن التواريخ جلد 11 در بخشي كه معاني لغات تركي و مغولي را مرقون داشته ذيل كلمه يراق از اين لغت هم يادي كرده و معني آنرا فراهم كنندگان وسايل ، ناظرين خريد ، پيشكاران مرقوم داشته و به تلفظ مرحوم مينورسكي هم اعتراض فرموده اند .

چون اين اصطلاح د ركتابهاي تاريخي دوران صفويه و حتي آق قويو نلويان به كرات ديده ميشود و مفهوم گستردهاي در بر دارد ، لذا براي اولين بار اين اصطلاح را نگارنده بررسي وتحقيق نموده ونظريات خود را ذ يلا باستحضار اهل قلم ومحققين ارجمند رسانيده و اتظار دارد كه هر گاه خوانندگان گرامي نظريات اصلاحي و تكميلي داشته باشند براي درك حقايق و غناي فرهنگ ملي در يادآوري آن بذل عنايت فرمايند .

كرك يراق يعني : ساز و برگ چرمينه و ابزار آلات پوستينه . اشخاصي كه همين وسايل را در قديم به مستوفيان و ارباب التحاويل ارسال ميداشتند يا متصدي اين امور بودند آنان را كرك يراقان ميگفتند . تاريخ نشان ميدهد كه اين صنف بيشتر در شهرهاي يزد و كاشان و اصفهان بسر ميبردند و ساز و برگ وتجهيزات چرمينه قشون وساير طبقات مردم را فراهم مياورند. به مطالب تاريخي ذيل توجه فرمايند :

ابوبكر تهراني در تاريخ ديار بكريه عزيمت اوزون حسن به همدان در سال 872 ه ق و دفع فتنه حسنعلي را مرقوم داشته و پس از آن ورود شاهزاده محمد بيك را باصفهان اعلام ميدارد و چنين ميگويد :

(( در اصفهان براي تجهيز عساكر منصوره قريب يكماه مكث نمود . ديوانيان خاصه شريفه اش مال واجبي آن ولايت را از براي اداي مواجب و مرسومات و كرك يراق بتحصيل نهادند .

عبدي بيك شيرازي در كتاب جديدالقد رتكمله الاخبار موقعي كه وقايع سال 955 ه ق را مينگارد ، ضمن شرح سر گذشت ياغي گري القاس ميرزا و پناهندگي وي بسلطان عثماني ، وحمته آنام به آذربايجان . اعلام ميدارد كه :

(( القاس در سيم شوال از راه بغداد به همدان آمد و اردوي بهرام ميرزا و چراغ سلطان را غارت كرده و كنيزان بهرام ميرزا به ملازمان خود داده ، بديع الزمان ميرزا را همراه خود برده ، متوجه قم و كاشان گشته آنجا را در آن ملك از اموال شاهي كه در ئست كرك يراقان وصناع بود ستاد و بي توقف خود را به در اصفهان رسانيد)).

در جامع مفيدي نيز از اين اصطلاح ياد شده ، وجود كرك يراقان را در يزد نشان ميدهد كه قبلا در مقدمه از آن بحث بميان آمد .

اين اصطلاح تركيبي است از دو لغت تركي بنامهاي : كرك و يراق . كلمه يراق بمعني ساز و برگ و وسايل و اشياء هم كه از پوست ساخته شده و يا بدان نسبت دارد ، از اين كلمه مشتق و نام گذاري شده است . مانند كرك يعني پوستين . كريك بمعني جليقه هاي پوستي يا كت هاي بدون آستين پوستي .

كروك كه بمعني دم آهنگري است و از پوست ساخته شده است وحتي سايه بانهاي درشكه ها كه براي جلوگيري از آفتاب و باران در آنها تعبيه شده و شباهت به دم آهنگري دارد كروك ناميده ميشود .

لغت كرك غير از پوستين در زبان تركي بمعناي اخص پوست بدن انسان هم اطلاق ميشود و بكار ميرود .

در زبان فارسي ضرب المثل معروفي داريم بدين مضمون :

(( كيك در شلوار كسي افتادن )).

ريگ در كفش و كيك در شلوار ))
(( حذر آنگه كني كه در فتدت

كوه را با سخطش كيك فتد در شلوار ))
(( چرخ را با شرفش سنگ فتد ئر موزه


مرحوم دهخدا در امثال و حكم فارسي اين ضرب المثل را : (( مشوش وشوريده و هراسان شدن )) مرقوم فرموده اند. بديهياست كه هر كاه كيك در شلوار افتد جنس شلوار آسيب نخواهد ديد بلكه پوست انسان است كه در معرض آزار و اذيت قرار ميگيرد و گزيدن كيك ايجاد هراس و تشويش ميكند .

همين ضرب المثل بهمين معني ومفهوم در زبان تركي هم معمول است ومرسوم است و هرگاه كسي را در حالت تشويش و ناراحتي وصف كنند ، ميگويند : (( كركينه بيره دوشب )) يعني كيك در پوستش افتاده است در كتابهاي لغت و متون فارسي به كلمه گرگينه دوز و گرگينه پوش هم بر ميخوريم كه بمعني پوستين دوز و پوستين پوش آمده است .

گاه گرگينه ، گه پلنگي پوش ))
(( صيد گاهش ز خون دريا جوش

در آورده مغز جهان را بجوش))
(( دهل هاي گرگينه چرم از خروش


با توجه به معاني و تعابير فوق ودر نظر گرفتن اينكه در تذكره الملوك هرگاه از اجناس تحويلي كرك يراقان سخن بميان آمده صاحبان حرفه هاي خياطي ، شعر بافي و زين سازي هم ياد كرده و همين اصناف با كرك يراقان ارتباط پيدا كرده اند ، از اين رو بظن قريب بيقين متوان گفت كه كرك يراق ساز و برگهاي چرمينه ميباشد كه در آن دوره ماده اصلي تهيه تجهيزات نظامي و وسيله ساخت اسباب و آلاتي بوده است كه احتياجات قسمت اعظم نفرات نظامي و ملزومات جنگي و مصارف عمومي را تامين ميكرده است .

از قبيل ^ انواع چكمه ها و كفشهاي زمستاني و تابستاني ، كمرهاي استه و كمربدهاي نظامي ، كلاه هاي پوستي ، پوستين ها و باراني ها ، واز همه مهمتر زين و ساز و برگ هاي سواره نظام ، تهيه مشكهاي آب و انبانهاي مايعات ، خورجينها ، و سفره هاي چرمي ، ساخت قاب هاي شمشير و خنجر ، تهيه پيش بندهاي چرمي صنعت گران و تخته پوست درويشان . تهيه جلدهاي كتب وغيره وسيله صحافان و جلدسازان. تهيه سازهاي ضربي و الات موسيقي مانند : تار و تنبك ، طبل و طنبوره ، نقاره و ني انبان ، دف و دايره زنگي و غيره كه در ساختمان آنها پوست بكار برده ميشود . بالاخره تهيه و ساخت ساير ابزار آلات پوستي ديگر كه در امور نظامي و مصارف عمومي مورد استفاده قرار مي گرفته است كه بر مجموع اين ابزار آلات و اداره كنندگان اين امور كرك يراقان ميگفتند : ودر زمره همين پوشاكهاي پوستي كه چرميينه پوشان و كركينه پوشان داشتند خز پوشان و پلنگينه پوشان را هم جزو البسه پوستي بايد ياد كرد كه در گذشته اولي اختصاص به درون حرم داشت و تن طنازان و عشوه فروشان را زينت مي داد ولي از دومي در ميدان هاي نبرد پر خاك و گرد استفاده ميشد و هياكل جنگ آوران را هيبت و ابهت مي بخشيد .

گاه گركينه ، گه پلنگي پوش ))
(( صيد گاهش ز خون دريا جوش

فرهنگ معين




بر آن كوه بالا نهادند پاي ))
((پلنگينه پوشان جنگ آزماي

احسن التواريخ جلد12





درباره استعمال لغت كرك يراق بجاي دوزندگان پوشاك چرمي از منابع تاريخي هم ميتوان استفاده كرد .

در سال 940 ه ق موقعي كه سلطان سليمان به آذربايجان لشكر كشيد و به تبريز آمد ، امير د يباج حاكم گيلان كه ملقب به مظفر سلطان بود ازدولت صفوي روگردان شده به قواي عثماني پيوست . در سال 942 مظفر سلطان در شيروان گرفتار شد و بدستور شاه طهماسب او را به خفت و خواري به تبريز وارد كرده و در ميدان نصريه آتش زدند . اين رويداد تاريخي را مورخين اينگونه وصف كرده اند :

احسن التواريخ – (( شاه دين پناه حكم كرد تا شهر را آذين بستند و صناع ومتحرفه و اوساط الناس ببببه آذين مشغول شدند .. . وي را مخاع به خلعتهاي چرمين ساخته و به سخريت تمام بشهر درآوردند .))

تاريخ جهان آرا – (( جهه آوردن امر ديباج از شروان شهر آراي عظيمي شد او را بعد از آنكه مخلع به خلعتهاي چرمين ساختند در قفس كردند و تشهير و تعذير تمام فرمودند و سياست كردند .))

در خلاصه التواريخ هم مانند ساير تاريخها ملبس شدن امير ديباج به لباسهاي چرمبن تصيريح شده است .

در تاريخ ايلچي نظام شاه ، مؤلف بجاي لغت چرمين كرك يراق را بكار برده است و حادثه را اينگونه تعريف ميكند : (( فرمان شد كه كرك يراقان جهه مظفر سلطا خلعتي از ترتيب دهند و به عوض پنبه در ون خلعت از باروط تفنگ پر سازند.))

مدرك تاريخي ديگري كه كلمه كرك را با مور دوخت و دوز و وسايل پوشاك مربوط ميسازد فرمان شاه طهماسب به محمد خان شرف الد ين اوغلو حاكم هرات است كه درباه پذيرايي از همايون پادشاه هند صادر شده و در چنين مرقوم داشته اند : (( ... و موازي چهار صد ثوب مخمل و اطلس فرنگي و يزدي مرسل گشت كه يكصدو بيست جامه خاصه آن حضرت است و تتمه جهه ملازمان ركاب ظفر انتساب آن كامياب ، و قاليچه مخمل دو خوابه طلا باف و نمد تكيه كركي استر اطلس و سه زوج قالي دوازده ذرعي گوشگاني خوش قماش دوازده چادر قرمز و سبز و سفيد فرستاده شد . ))

گرك باران ديده

در كتاب امثال و حكم علامه فقيد دهخدا، اين ضرب المثل بمعني: (( مجرب و آزموده بودن ، گرم و سرد روزگار چشيده ، پست و بلند دنيا ديده )) آمده و ابيات زير نيز در اين باره ثبت شده است :

در ميان عاشقان من گرگ باران ديده ام ))
(( دوش ميرفتم به كوي يار بارانم گرفت

در فراق يوسف خود گرگ باران ديده ام ))
(( در تريهاي فلك با چشم گريانم چه باك

گرگ بران ديده باشد ظالم روباه باز ))
(( كي زآه اشك مظلومان دلش آيد بحم

تو خيلي پاردم سابيده باشي ))
(( همانا گرگ باران ديده باشي

ايرج ميرزا












بر سر آن گرگ از اين باران فراوان آمده ))
(( چرخ روبه باز را از اشك گلنارت چه باك

كاتبي










شادروان دكتر محمد معين در فرهنگ جامع و بي نظير خود ، ذيل ماده گرگ اين ضرب المثل را بمعناي ، شخص آزموده و محيل ، محرب و زيرك ثبت كرده و توضيح زير را مرقوم فرموده اند :

(( گويند گرگ از باران ميترسد ودر باران از سوراخ خود بيرون نميآيد . اما همينكه در صحرا باشد و باران بخورد ديگر ترسش ميريزد )) (فرنظا) اما رشيدي پالان ديده را ( بمناسبت آنكه بازيگران گرگ را پالان ببندند )ترجيح داده . بعضي از معاصران اصل را (( گرگ پالان ديده )) دانند و پالان را بمعني دام گيرند ، يعني گرگي كه يكبار بدام گرفتار شده باشد . اما استعمال قدما مؤيد قول اول است .

كه گرگينه پوشد بجاي حرير ))
(( ز باران كجا ترسد آن گرگ پير

نظامي




يوسف بي طالع ما گرگ باران ديده است ))
(( نيست دلگير از زر قلبي كه در كارش كنند

صائب




نيست بيم از گريه ام اين گرگ باران ديده را ))
(( گفتم از اشكم مگر گردون بپرهيزد ، ولي

محمد قلي سليم





باتوجه به توضيح فوق استاد معين گرگ باران ديده را مقبول دانسته و بقيه توضيحات را رد كرده اند. ولي اين سئوال پيش مي آيد كه اصولاً همه گرگ ها باران را مي بينند ديگر مجرب و نا مجرب بودن آنها مطرح نميشود واز طرفي چه كسي تاكنون و با چه وسيله اي گرگها را آزمايش كرده است كه باران ديده و نا ديده اش را تشخيص دهد و محرب ونا كحرب بودن آن را تعيين كند .

خوانندگان گرتمي اگر به ابيات فوق توجه فرمايند ملاحظه خواهند كرد كه در اكثر آنها نخست از اشك و گريان و عدم تاثير آن سخن بميان ميايد ودر مصرع دوم باران ديدن فراوان گرگ را علت نفوذ ناپذيري و عدمتاثير اين اشكها قلمداد مي كنند و ابيات مفهومي همانند بر سيه دل چه سود خواندن وعظ ، يا نرود ميخ آهنين بر سنگ ، بخواننده القاء مي كند .بنظر اينجانب در اين ابيات منظور و صورت اصلي كلمه گرگ نيست بلكه كرك است يعني پوستين باران ديده يا پوست باران ديده كه باران در آن تاثير نمي كند . بديهي است كه باران گرگ را مجرب و آزموده نمي ميكند . بلكه بارا ن كرك : ( پوستين ويا لباسها چرمي ) را از بوته آزمايش در مياورد و از مرحله تجربه مي گذراند . منظور شعر در ابيات فوق اين معني را مي دهد كه اين پوستين يا چرمينه كه باران هاي زيادي در آن اثر نكردهو نفوذ ناپذيري آن تجربه شده است ، طقرات اشك مظلومان و ترشحات ديدگان گريان كه خيلي ناچيز است كه هيچگاه تاثير نميبخشد و نفوذ نمي كند .



نيست بيم از گريه‌ام از اين كرك باران ديده را))
(( گفتم از اشكم گردون مگر بپرهيزد ، ولي

بر سر آن كرك از اين باران ها فراوان آمده ))
(( چرخ روبه باز را از اشك گلنارت چه باك

كرك باران ديده باشد ظالم روباه باز ))
(( كي زاه اشك مظلومان دلش آيد به رحم


در تمام ابيات فوق كلمه كرك (( پوست )) بيشتر به مضمون معني و مفهوم ميبخشد . مخصوصا اين بيت نظامي :

كه كركينه پوشد بجاي حرير
ز باران كجا ترسد آن گرگ پير


بر دو مطلب تصريح دارد : يكي اينكه گرگ از باران آسيب ميبيند ولي هرگاه كركينه پوشد از گزند مصون مانده ترسي نخواهد داشت . دوم اينكه در فرهنگها كركينه را گرگينه نوشته و پوست گرگ معني كرده اند ، صحيح نمي باشد زيرا در اين صئورت براي گرگ پوشيدن پوست خودش نمي تواند شرط مصون ماندن از باران باشد . معلوم ميشود كركينه آلت و وسيله ديگري است كه گرگ فاقد آن بوده و هست و به شرط تحصيل آن ميتواند از باران ايمن باشد .

پاورقي:

Page: 1
1- نظام ايالات در دوره صفويه . ترجمه كيكاوس جهانداري ص 183 و184 0

Page: 1
2- تاريخ ديار بكريه جلد 2 ص 515 چاپ آنكارا .

Page: 1
3- تكمله الاخار نسخه خطي كتابخانه ملك .

Page: 1
4- نقل از فرهنگ معين .

Page: 1
5- مؤلف گلستان هنر به آقا ميرك نقاش نسبت كرك يراق داده است . ص 139

Page: 1
6- تاريخ ايلچي نظام شاه . نسخه اصلي كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران شماره 22- 2318 .

Page: 1
7- شاه طهماسب صفوي . اسناد و مكاتبات تاريخي به اهتمام دكتر عبدالحسين نوايي ص 55 . تذ كره همايون واكبر تاليف بايزيد بيات چاپ كلكته ص 15 . تذكره اخير كلمه كركي با ضمه ثبت كرده و تلفظ ان را معين نموده است .

لباس و پوشاك تركها، مطابق اسناد بدست آمده كتبي

لباس و پوشاك تركها، مطابق اسناد بدست آمده كتبي

ملت ترك قرنهاي متمادي در آغوش طبيعت زيسته، در دشتهاي بي انتها گله هاي حيوانات را تربيت كرده جنگ و مبارزه نموده، خلاصه يك زندگي پرتحرك و همراه باخطر داشته. آيا در آن اعصار در حيات پرجنب و جوش، براي در امان ماندن از سرما، گرما، باد، باران و برف و تاثيرات آنها و ديگر حوادث طبيعي چه ملزمه هايي بكار برده و چه طرز پوشش ابداع كرده بوده؟
هدف در تحقيقاتي محدود و مختصر، ارزيابي پوشاك ترکان و لوازم اساسي و لباس مناسب با طرز زندگيشان و طي كردن و رسيدنشان به مراحل مختلف در دوخت و دوز آنهاست و اين كوششها در محدوده تثبيت پوشش تركها تا قرن پانزدهم،ادامه می یابد.

بهمين علت در تحقيقات ما، بررسي و كاوش در كتيبه هاي اورهون واويقور، ديوان لغات الترك، قوتاد قوبيليگ، عتبات الحقايق، و داستانهاي دده قورقود، ملزمه اساسي بوده است.بعلاوه با در نظر گرفتن اولويت درغور در آثاري مانند همسايگان شمالي چين تاليف W.Eberhard ورود به تاريخ فرهنگ ترك نوشته بهاء الدين اؤگول – تاريخ فرهنگ ترك قبل از اسلام و آغاز دوره اسلامي تاليف Emel Esin فرهنگ ملي ترك اثر (Ubrahin Kafes oylu) ابراهيم قفس اوغلو، سعي در استفاده از منابع ديگر نيز شده است. ما دستاوردهاي تحقيقاتي را مطابق فهرست زير طبقه بندي و ارزيابي خواهيم كرد:
1- كلاهها
2- لباسها
3- كفشها و چكمه ها
4- تكنيك و لوازمي كه در تهيه پوشاك بكار مي رفته
5- نتيجه

1- كلاهها((LIKLARŞBA:
براي انسانهاي كوچ نشين ترك محافظت سر از سرما و گرما، باد و ديگر حوادث طبيعي و لطمات و آسيبهاي دشمنان لازم و ضروري بوده بعلاوه آنها براي نشان دادن وضعيت و موقعيت اجتماعي به سمبل ها و نشانه هايي نياز داشتند با اين اهداف تركها پوششهاي متنوعي براي سرشان بكار مي برند كه در كاووش منابع در ارتباط با آن با اين اسامي برخورد كرديم:

كلاهBAŞLIQ :
Tasız türkbolmas,börk bolmaz(1)
ترك بدون خادم تات و كلاه بدون سر نمي توان یافت.
Kuturma(2)
كلاهي كه در جلو و عقبش دو بال دارد
SukarlaSukarlaç börkç börk (3)
كلاه دراز
kıymaç börk
كلاهي كه çiğiller برسر مي گذاشتند، كلاه سفيدي كه از پشم و آنقره بافته مي شد(5)
kihhiglig(6)
كلاه كناره دار
كلاه در فرهنگ ترك جايگاه مهمي دارد و سمبل آنها محسوب مي شود. كلاه كناره دارد سه دنده اي مجسمه kul tigin كه شبيه تاج است از ديدگاه فرهنگ چين و از دوران هون به اين طرف كلاهي دست كه در سر خانها و بيگهاي ايل شمال ديده مي شود (7)
در تصاوير مربوط به دوران گوك تركها نيز اكثر كلاه وجود دارد"eber hard" هنگام معرفي تركهاي قبچاق مي نويسد: حكمرانانشان A-jı ناميده مي شوند بهمين علت هم آنها نام فاميلي A-jl را براي خود بر مي گزيده اند. A-j در زمستان كلاهي از پوست سمور بر سر مي گذارد، و در تابستان روي كلاه دگمه هاي از طلا ديده مي شود. نوك كلاه تيز و خميده است وهمه آنهايي كه در رده پائين تر قرار دارند كلاهي از نمد سفيد بكار مي برند(8) پس مي بينيم كه كلاه بشكلهاي مختلف، دراز، خميده، نوك تير، كناره دار، بشكل تاج و انواع مختلف ديگر وجود دارد و چنانكه در مثالهاي بالا ديدم عنصري در تعيين موقعيتهاي اجتماعي افراد مي باشد ماده اوليه ساخت كلاه نيز از طبيعتي كه محل زيست تركمان بوده بدست آمده مانند پشم و پوست و غيره
Kedük: كلاه پوستي كه از زير كلاه خود بر سر مي گذاشتند. كلاه خود كه هرگز وجودش از سر ملت جنگجوي ترك كم نمي شد ماده اوليه اش براي اينكه به پوست سر آسيب نرساند و براي راحتي بيشتر از موي حيواناتي بود كه شكار مي كردند.(9)
Yalgal duruk: باشليق = تكه نمدي كه بر پشت (لباسي بي آستين از نمد كه چوپانان از روي لباس مي پوشند) براي محفوظ ماندن از باد و باران و غيره دوخته مي شود. (10) اين نمونه ساخت نمد را از صدها سال پيش از سوي تركها و ملتمان كه هموار در آغوش طبيعت مي زيسته و مبارزه ها و چاره انديشي هاي او را در برابر شرايط نامساعد جوي افاده مي كند و از اين نظر مهم است. اگر kepenek پوشيدن شبانان را مد نظر داشته باشيم مي بينيم كه yangal duruk همه كلاه مخصوصي بوده كه آنان بر سر مي گذاشتند.
Bütün çük: روسري زنانه. (11) امروزه نيز در آناتولي معمول است و bürüncüık – bürüncek و bürümcek هم ناميده مي شود و آشكار است كه از فعل bürünmek بمعني پوشيده شدن مشتق شده است. با اطلاعاتي كه در دسترس ماست امكان اينكه بگوئيم bürüncek از چه زماني معمول شده، وجود ندارد اما در منابع مي بينيم كه در مورد كلاه فرقي بين زن و مرد نبوده است و بهمين علت مي توانيم اذعان كنيم كه كلاه را هم زن و هم مرد هر دو بكار مي بردند و بهر صورت روسري زنانه نه در دوران اخير با تاثير اسلام معمول و متداول شده.

2- لباسها:
تركها اكثرا كلمه ton/don را در مورد لباس بكار برده و برابر با آن كلمه هاي kehdgü (پوشاك) و kedhüt,kadim(لباس)kedim وkedyü را نيز استعمال كرده اند.(12) مثال:er ton gedhti مردم لباس پوشيد –
Yalıng budunug,çıgany budunug bay kıldlm.
به مرد لخت لباس پوشانده و انسانهاي فقير را ثروتمند كردم.(13)
Ton koy yüngi tap yigüm arpa aş tükel boldıdünyla manya ay kadaş براي پوشش من پشم گوسفند و براي خوراكم آش جو كفايت مي كند اي برادر، انتظار ديگري از اين دنيا ندارم.(14)
Yiturse içürse kedürse kedim at üstem kiz oğlan bu birse telim
به ياران حرب، بايد آب و غذا و پوشاك و لباس بدهد و اسب و برده و كنيزهاي زيادي احسان بكند.(15)
در كاوشي كه در منابع بدست آمده، بعمل آورديم، در ارتباط با اقسام لباس، اسامي زير را تثبيت كرديم:
yalma – خفتان، خفتان كلفت. (16)
Yarıkınd yalmasında yüzartuk okun urtı
بيشتر از جلوگيري به زره و خفتانش زدند.(17)
Kaftan : خفتان، گذشته از اين كه بعضي از لغت نامه ها، اين كلمه را فارسي و بعضي ها تركي مي دانند، اين مورد نيز كه محمود كاشغري در بسياري از جاها از خفتان نام برده شايان دقت است Er kaftan yaxındı مرد قبل از اينكه دستهايش را در آستينش فرو ببرد دو دگمه ها را ببندد، خفتانش را بروي دوشش انداخت. (18)
از اين مثال به دكمه و جا دگمه دار بودن خفتان و باز از مثالي در ديوان لغات الترك “ol
kaftan kurşadı” به كمردار بودن آن پي مي بريم. و دليل صحت اين مدعا نيز نوشته هاي Eberhard است كه مي نويسد: جا دگمه لباسهاي تركها در سمت چپ مي باشد.(19)
در داستان دده قورقود همانگونه كه از خفتان قرمزي كه در روزهاي شادي و سرور مي پوشيدند سخن مي رود از هديه اي هم كه عروس بنام خفتان قرمز بلوغ به داماد مي دهد، بحث مي شود.
اين مثالها قسمتي از معني هايي را كه خفتان در زندگي اجتماعي تركها افاده مي كرد، نشان مي دهد و باز در دده قورقود از بحث درباره خفتان پشت چاكدار (ardı yırtıklu) پي مي بريم كه خفتان داراي چاك نيز بوده، تركها اكثرا به خفتانهاي آستردار پوشش دار (kapama) مي گفتند و كلمه هاي kemsel يا kemsal نيز از سوي قرقيزها در مورد خفتاني كه آستر پنبه اي درشته بكار برده مي شد.(20)
Çekrek kapa: خفتان پشمي بدون جيب كه برده ها مي پوشيدند(21)
içmek: بالاپوشي كه از پوست بره دوخته مي شد (22)
içük: بالاپوشي كه از پوست سمور و غيره دوخته مي شد(23)
kulakton: لباس آستين كوتاه (24)
kedhük: باراني (kepenek)(25)
yaptaç: نوعي باراني كه چوپانها مي پوشيدند (26)
çengşü: كت كوچك (27)
مي دانيم كه خفتان در ميان لباسهاي تركها بخصوص لباسهايي كه از رو مي پوشيدند جاي مهمي داشته و آن را از پوست روباه و سمور و بره درست مي كردند و لباسهاي پشمي بدون جيب(çekrek kappa) اختصاص به برده ها داشته است.
و اين نشانگر موقعيت و وضعيت اين عنصر(خفتان) در اجتماعات بشري آن روزگار بوده و اگر چه ويژگيهاي آن بطور كامل در منابع ذكر نشده باشد از مثالهاي بالا پي مي بريم كه تركها اكثرا كت کوچك با آستين كوتاه مي پوشيدند و بهرحال آنها كه زندگيشان را روي اسب مي گذراندند حتما داراي شلوار نيز بودند كه در ارتباط با آن، با كاوش در منابع كلمه "um "و"yişim" را تثبيت كرديم.
Um: شلوار، زير شلوار (28)
Yeşim: آنچه كه در سرما براي محفوظ ماندن زانوها از سرما مي پوشيدند (نوعي شلوار گشاد)(29)
مي توانيم بگوئيم كه اينها نوعي شلوار بودند كه چون تركها خفتاني بلند روي لباسهايشان برتن مي كردند ديده نمي شدند و حالت زير شلواري داشتند ولي منابع چيني با دقت زياد از شلوار چرمي هونها سخن مي گويند (30). قازاقها هنگام سياحت شلوار گشادي بنام sabrar مي پوشيدند كه محرف كلمه فارسي شلوار مي باشد. در مزار تركها، مربوط به عصر آهن به شلوارهاي تنگ زياد برخورده اند (31) كه گمان مي رود اينگونه شلوارها براي پوشيدن چكمه و زانو بند راحت تر و مناسبتر بوده است.
بهر حال شلوار را بهر شكل و شمايل كه بوده ملتهاي ديگر از تركها آموخته اند”eber hard” مي نويسد: لباسهايشان (تركها) از پوست و شلوارهايشان از چرم است، چيني ها پوشيدن شلوار را از اينان ياد گرفته اند. (32)
پوست براي تركها راحت ترين ملزمه اي بود كه مي توانستند در اختيار داشته باشند و بديهي و طبيعي است كه آن را در تمام صفحات زندگي و براي برآوردن نيازهاي ضروريشان بكار گيرند.
گفتيم كه تركها عموما لفظ don يا ton را در مورد لباسهايشان بكار مي بردند و آن را برنگهاي مختلف سفيد يا سياهakton وkara ton در داستانهای دده قورقود مشاهده مي نمائيم:
Ağ otağı koyaban,kara otağa giren kızlar.ağ tonlar çıkarup karalarıgeyen kizlar
دختراني كه اتاق سفيد را گذاشته به اتاق سياه مي روند
دختراني كه پيراهن سفيد را در آورده، سياه ها را می پوشند.
در اينجا مي بينيم كه تركها علاوه بر لباسهايي كه در روزهاي شاديشان مي پوشند لباسهاي مخصوصی هم براي روزهاي غزاداري دارند. باز در كتاب دده قورقود:
Günü geldi sasi dinlu kafir başın kesdüreyim senün için egni bak demür donum saklar dum bu gün için günü geldi(34)
وقتي كه سخن از demirdon لباس آهني، مي رود روشن است كه منظور زره يا نوعي لباس زره دار است. Don يا لباس كه عنصري جدانشدني از تفكرات و داوريها و موقعيت ها در زندگي روزانه مان مي باشد از ديد تركمان جايگاه مهمي دارد: مثال براي كودكي كه متولد نشده لباس دوخته نمي شود.
Doğmadik çocuğa don biçilmez.كه منظور: آماده شدن پيش از موعد براي آنچه كه هنور پديدار نيست و بدست نيامده درست نيست(35)

3- چكمه و كفشها
قديمي ترين كلمه اي كه براي چكمه بكار برده شده oguk مي باشد
oguk: چكمه (36). اين كلمه اكنون نيز در ميان تركهاي tobol و قرقيز بصورت uyuk بكار مي رود (37)
كلمه هايي كه هم معني و معادل كفش اند بخصوص در ديوان لغات الترك بسيار بكار برده شده
çaruk: چارق (38)
Edük/Etük: كفش، پاپوش (39)
Büküm Etük: پاپوش و كفش زنانه (40)
Izlik: چارق دوخته شده از پوست (41)
Mükim: كفش زنانه (42)
لوازم دوخت كفش و چكمه پوست و نمد بود، محمود كاشغري هنگام توضيح كلمه oyma مي نيوسد: نمد تركمني كه در دوخت چكمه بكار مي رود (42)
در مثالهاي بالا چارق و edük بويژه بمعني كفش بكار رفته. در داستانهای دده قورقود به يك نكته در عبارت “edügünnün koncuna soktu”(به ساق كفشش فروبرد) (44)در اینجا به يك نكته برمي خوريم و متوجه مي شيوم كه edük داراي konç (ساق) نيز بوده كه گويا كوتاه و مانند چكمه بلند نبوده است. و نوعي كفش بشمار مي رفته (كفش ساق كوتاه) زيرا هنوز هم در آناتولي كلمه هاي edük , edik بمعني كفش بكار مي رود.
تركها براي محافظت از پاهاي خود در برابر تاثيرات طبيعت پرخاشجو و براي راحت تر حركت كردن مجبور بودند پوششهايي براي آنها اختراع بكنند و بسته به محل و موقعيت از كفشهاي بدون ساق يا با ساق يا چكمه استفاده مي ركردند. و تفاوتي كه قرنها پيش بين كفشهای زنانه و مردانه بوده از نظر فرهنگ ترك شايان دقت است.

4- لوازم تكنيك در ارتباط با پوشاك
بايد دانست كه جدا از اينكه لوازم اصلي پوشاك تركها، پوست و پشم بوده از پارچه هاي مختلف نيز در دوخت لباس استفاده مي كردند بخصوص كه مي دانيم پارچه هاي ابريشمي را از چيني ها مي خريدند. در ديوان لغات الترك به نمونه هاي بسياري، در اين مورد برمي خوريم
ay: پارچه ابريشمي نارنجي رنگ
barçın: پارچه ابريشمي
çit: ابريشم چيني با نقشهاي رنگارنگ
eşgiti: ابريشم و پارچه ابريشم دار
koçaç: پارچه چيني ابريشم دار
kez: پارچه چيني ابريشم دار
şalaşu: نوعي بافته چيني
zürküm: نوعي پارچه ابريشم دار چيني
مي دانيم كه تركها زمان و موقعيت زندگي مناسب براي پرورش ابريشم نداشتند و طبيعي است كه برخي لوازم و وسايل دوخت را از ملل ديگر گرفته باشند. مثالهاي زير فرهنگ و تكنيك لباس و دوخت آن را در ميان تركها نشان مي دهد.
emşen: پوست بره كه از آن بالاپوش درست مي كردند(45)
koyma: پوست ، كرك (46)
tügme: دگمه (47)
ulağ: وصله لباس (48)
kön: پوست اسب (49)
oyma: نمد تركمي كه در ساخت چكمه بكار مي رفت(50)
küpüık: دوخت درشت و يك در ميان – گذاشتن و دوختن يك لايه پنبه ميان پارچه (51)
yamamak: وصله كردن لباس. (52) مثال “o ton yamadı” او لباس را وصله كرد.
yigne: سوزن (53)
tikmek: دوختن (54) مثال”er ton tikdi” مرد لباس دوخت
tikiglik: لباس – لباس دوخته (55)
tikdürmek: سفارش دوخت لباس دادن (56)
tonluk: پارچه لباسي (57)
,çikinmek: محكم دوختن (58)
tonanmak: لباي پوشيدن (59)
ütük: اتو و آن تكه آهني بشكل ماله بود كه گرم كرده و براي خواباندن جاي دوخت در لباس روي آن مي گذاشتند (60)
yilik: جادگمه (60)
tonçı: لباس فروش
etükçi: كفاش
yüng: پشم (62)
çupra: لباس كهنه (63)
Kenhindi ton: لباسي كه زياد پوشيده مي شود (64)
مي بينيم كه تركها در ارتباط با لباس و اشياء و لوازم دوخت و دوز و غيره و فرهنگ آن اصطلاحات و كلمات زيادي دارند. ماده اوليه پوشاكشان را پوست و پشم تشكيل مي دهد و دقت و توجه آنها به لباس از لوازم دوخت و دوز، دگمه و جا دگمه و انواع دوخت و اتو و غيره معلوم و آشكار است.

5- نتيجه:
بعنوان نتيجه مي توانيم بگوئيم پوست و پشم از لوازم ضروري لباس تركها بوده، علاوه بر آن از پارچه هاي بافته شده با پنبه و ابريشم نيز استفاده مي كردند ولي پوست اساسي ترين و قديمي ترين آنها بوده است. پيشرفت اويقورها در بافت پارچه بعلت تحول در زندگي و ايده ئولوژي ديني شان مسلم و محقق است. در حاليكه بودايسم انسانها را از كشتن حيوان بهر علتي منع كرده و اوضاع و محل زندگي آنها نيز مشوق شان در استفاده از ابريشم و پنبه و پشم بوده است تركها كه با شكار در دشت و كوه و جنگل و پرورش گله ها و رمه ها روزگار مي گذرانيدند ماده اصلي لباس و كلاه و كفش اشن را چرم و پوست و پشم تشكيل مي داده و پرورش گله ها و رمه ها روزگار مي گذرانيدند ماده اصلي لباس و كلاه و كفش شان را چرم و پوست و پشم تشكيل مي داده و قانون طبيعت نيز چنين حكم مي كند و تركها اين كار را نه تنها براي رفع نياز كه بر پايه راحتي و دقت و ظرافت و سليقه انجام مي دادند. دگمه، جادگمه، دوخت منظم دوخت با فاصله يا يك در ميان، سوزان، اتو و …. دليلي قاطع و روشن براين مدعاست. همان كه امروزه خياط و كفاش ناميده مي شود و … همه اينها دليل بر ارج نهادن تركها به تكنيك دوخت لباس و كفش و برتري آنها بر ساير ملتهاست.
نویسنده:دکترمراد اؤزبئی
مترجم:محبوبه هريسچيان
منابع:
1- محمود کاشغری:دیوان الغات(تصیح بسیم آتالای)
2- گوکیای اورهان شاییک:ددم قورقودون کیتابی
3- محمود کاشغری:دیوان الغات(تصیح بسیم آتالای)
4- A.g.e.I
5- A.g.e.I
6- A.g.e.I
7- اسین،ائمئل:ا دیوان الغات سلامیییت ین اؤرنکی تورک کولتورتاریخی وه ایسلاما گیریش،ایستانبول1978
8- W.eberhard:چینین شیمال قونشولاری(مترجم:نعمت اولوغتغ)آنکارا،1942
9- دیوان الغات
10- دیوان الغات
11- A.g.e.I
12- A.g.e.I
13- ائرگین،محرم:اورحون آبیده لری،ایستانبول،1988
14- یوسف خاص حاجیب:قوتادقوبلیگ
15- A.g.e.I
16- دیوان الغات
17- ائرگین،محرم:اورحون آبیده لری،ایستانبول،1988
18- محمود کاشغری:دیوان الغات(تصیح بسیم آتالای)
19- W.eberhard:چینین شیمال قونشولاری(مترجم:نعمت اولوغتغ)آنکارا،1942
20- اؤزگول بهاالدین:تورک کولتور وه تاریخینه گیریش،
21- محمود کاشغری:دیوان الغات(تصیح بسیم آتالای)
22- A.g.e.I
23- A.g.e.I
24- A.g.e.I
25- A.g.e.I
26- A.g.e.III
27- A.g.e.III
28- A.g.e.III
29- A.g.e.III
30- اؤزگول بهاالدین:تورک کولتور وه تاریخینه گیریش،
31-

Axısqa 2. Geyim adları:

Axısqa 2. Geyim adları:

A) Kişi geyimləri adları: çarux, çaruxbaği, kömlək, qaftan, xələt, ətək, kürk, tavşali, qaytanlı köynək, arxalıx, dəri papax, başlıx, fəs, çalma, çoxa, dar şalvar, yelək (zubon), canlıq-jilet, gödəkcə, "qızılbaş qiyafəsi", palto, qalife şalvar, frenc, gimnastyorka, furajka, sırıxli bera, papax, börk, potinka, qondura, tapuçka;

B) Qadın geyimləri adları: ehram (bəyaz çadra), belbağ, şal, tavşal, al don, önlük, gümüş belbağ, ləçəkli şal, katxa (altun pulla, bəzənmiş araqçın növü), çalma, yəməni, foşi, kondura, çit, çənbər, şitambil, boyunlux (şarf), buluz (köynək), kabalax (ayaqqabı dabanı), doppi, şuba, qayısa, dufli.

Axısqa türklərinin dilində olan geyim adlarının bir çoxu ümumtürk sözləridir. Bunların bə"zilərini nəzərdən keçirək:

Giyim. Sözün kökü gey fe"li, -im şəkilçisi fe"ldən isim düzəldən leksik şəkilçidir. Bu sözün tarixi inkişafı maraq doğurur. Belə ki, XI yüzilliyə aid qədim türk abidələrində bu söz knzqu formasındadır [201, s. 167]. Bu söz türk lüğətində kedim [165, T. II, s. 1343], Azərbaycan dilində geyim, türkmən dilində qeyim, kumık dilində kiyim, qazax dilində kiim, tatar dilində kiom, qırğız dilində kiyim şəklindədir.

Kömlək. Bu söz də ümumtürk mənşəlidir. "Köynək", "rubaşka" mə"nasında bir sıra türk dillərində işləkdir. Müasir türk (qomlek) və Axısqa türklərinin dilində (kömlək) variantında olan bu geyim adı Azərbaycan dilində köynək, kumık dilində qelek, tatar dilində kumlmek, özbək dilində kuylak, qırğız dilində koğynoğk, tuvin dilində xoğylenq variantlarında müşahidə olunur. Bu geyim adı qədim türk mənbələrində də qeydə alınmışdır. Mahmud Kaşğarinin lüğətində kenqleker kenqleklendi-Kişi köynəyini geydi [202, s. 350-411]. Özbək dilində geyim adlarından namizədlik dissertasiyası yazmış M.Asamutdinovanın nöqteyi-nəzərincə, kelek - komn "vıdelannaə koja" mə"nasında olmuşdur [82, s. 16]. Axısqa türklərinin dilində tışkömlək adı isə digər türk dillərində alt köynək (Azərb.), işki koğlek (qazax), iç kuylak (özbək), ij gomlegi (türk), tış kelek (qaraçay-balkar), tıskı koğylek (noqay), tışkğı kulğdgk (başqırd) və s. formalarda işlədilir.

Qaftan. Kişi geyimidir. Sözün mənşəyi mübahisəlidir. Mahmud Kaşğarinin lüğətində (I, 408) kaftan "üst geyim, xalat, kaftan" mə"nasındadır. V.V.Radlov bu sözü fars mənşəli kaba (üst geyim) sözü ilə əlaqələndirir [165, T. II, s. 434]. Qaftan sözünün kaftan (Azərb.), kaptal (qırğ.), kaptal (alt.) kaptal (çuv.) kimi variantlarına təsadüf olunur. İ.M.Otarov bu sözün kmaptal "kaftan-beşmet" şəklində qaraçay-balkar dilində olduğunu göstərir [155, s. 15]. A.Q.Preobrajenski etimoloji lüğətində "kaftan" sözünü rus dilindən alınma söz hesab edir [162, T. I, s. 302]. M.Fasmer isə bunun əksinə olaraq həmin sözü fars mənşəli sayır [174, T. II, s. 212]. D.N.Uşakovun lüğətində də bu sözün fars mənşəli olduğu qeyd edilmişdir [171, T. I, 1935, s. 1338]. M.Ryasanen hesab edir ki, bu söz türk dillərinə gəlmədir və aşağıdakı dəyişmələrlə inkişaf etmişdir: kmapton - kmaptan - kaftan [167, s. 65]. Digər müəlliflər hesab edirlər ki, kaftan -kaptun "dublennaə şuba" mə"nasındadır [170, s.154].

Al don. Ümumtürk sözüdür. Qadın üst geyimidir. Bə"zi türk dillərində, məsələn, qaraçay-balkarlar ton sözünü şuba mə"nasında (isti, yuxarı geyim) işlətmişlər. Bu söz qohum türk dillərində müxtəlif forma və mə"nalarda istifadə olunur: don (azərb.), ton (noq., tat-kumık), tun (tat.), son (yakut). Bu sözün bir variantı "iç donu"da türk dillərində işlədilir. "İç don - işton - iştan - ştanı [181, s. 173].

Belbağ. Axısqa qadınlarının üst geyimini bağlayan əşyanın adı. Bu söz mürəkkəb quruluşda olub, "bel" və "bağ" sözlərindən ibarətdir. Həmin mürəkkəb sözlə hələ qədim türk qaynaqlarında rastlaşırıq. Müasir Azərbaycan dilində /belbağı/, qaraçay-balkar dilində /bel bau/, kumık dilində /belbav/, yakut dilində /biln/, karaim dilində /belibau/ formalarında müşahidə olunur. Bə"zi tədqiqatçılar bu geyim adının prosadik əlamətə, malik olduğunu, belbeu, bel, bau, beu sözlərinin semantik yaxınlığını, analoji quruluşlu olduğunu qeyd edirlər [163, s. 182-183]. Axısqa türkləri belbağına "oxçuri" də deyirlər: Əvə gələndən sonra oxçurini /belbağı/ açanda əmədəni /qəfil/ oxçurundan altun düşiyir [27, 126].

Boyunlux. Şarf mə"nasında Axısqa türklərinin dilində işlədilir. Türk mənşəli söz olan bu düzəltmə termin, təəssüf ki, Azərbaycan dilində rus alınması /şarf/ ilə öz ifadəsini tapır. Müasir türk dilində isə bu söz, söz birləşməsi şəklindədir /boyun atrisi/. Qazax dilində bu ad moyın oramal şəklindədir [155, s. 31].

Fəs. Papaq növüdür. Din adamları mədrəsələrdə başlarına qoyurlar. D.Uşakov bu sözün mənşəyini Fes şəhərinin adı ilə əlaqələndirir. Fars mənşəli olan bu söz fes, fers, pes, fng "freska" formasında işlənməkdədir [171, IV, s. 1070; 158, s. 236].

Başlıx. Başörtüyü mə"nasında türk dillərində işlədilir. Morfoloji yolla /baş+lıx/ yaranan geyim adıdır. Q.X.Mambetov bu ad haqqında yazır: K qolovnım uboram otnositsə i başlık. İzqotovləöt eqo iz domotkanoqo sukna. Osnovnoy çastğö başlıka əvləetsə kapöşon v forme ravnobedrennoqo treqolğnika, ot kotoroqo otxodət v obe storonı dlinnıe i şirokie lopasti dlə zavəzıvaniə şei. K makuşke kapöşona prişivaetsə kruqlaə kistğ s baxromami. V xolodnuö poqodu başlık nadevali poverx şapki i zavəzıvali u şei, a pri xoroşey poqode on zakidıvalsə çerez pleço na spinu, na burku i derjalsə na şei s pomohğö tesemoçnoqo şnura [140, s. 271]. Bu adın baslık /noq./, baslıq /kalmk./ fonetik variantları da işləkdir.

Şal. Fars mənşəlidir. Yun materialdan hazırlanmış qadın baş örtüyü. Şal sözü müxtəlif dillərdə müxtəlif formalarda işlədilir. Azərbaycan dilində şal sözü "yun parça", "dəsmal", qırğız dilində "şal jooluk", "kaşameriovıy platok", erməni dilində "yun kurtka", ləzgi, çeçen, abxas dillərində aşğal "platok-şalğ" mə"nalarında istifadə olunur [151, s. 124, 515, 611]. Axısqa türkləri tavşal /tavsal/ sözündən də istifadə edirlər. Bu söz hibrid sözdür. Sözün birinci komponenti mavi /tavi/ qıpçaq dillərində «dağ», şal isə fars mənşəlidir.

Çarux. Göndən kişi və qadın üçün tikilən ayaqqabı növü. Ümumtürk sözüdür. M.Kaşğarinin lüğətində /I, 363/ çaruk - ayaqqabının bir növü kimi göstərilmişdir. Türk və digər müxtəlif sistemli dillərdə bu söz bəzi fonetik dəyişikliklə istifadə olunur: çarıq /azərb./, çarık /qaqauz, alt./, şarık /noq./, qen çarıkğ /kumık/, çargk /kürd/, çarıx /talış/, çgrq /kalm./, qonüarıx /diqor./. M. Xabiçevin fikrincə, çarıkğ çarı jarı "zamşa iz oveçğey şkurı" mə"nasındadır [175, s. 76].

Şalvar. Kişi geyimi. Axısqa türklərində şalvarın iki növündən /dar şalvar, qalife şalvar/ istifadə olunur. Tədqiqatçılar şalvar sözünü iran mənşəli sayırlar. D.Uşakovun lüğətində bu sözün fars sözü olduğu göstərilmişdir [171, T. IV, s. 1321]. A.Q.Preobrajenski [162, T. II, s. 1230] rus sözü olan "şarovarı" sözünün türk dilində şelvar "uzun ştan" formasında işləndiyini qeyd etmişdir. Müxtəlif sistemli dillərdə şalvar sözünün şalbar, şalpar, salbar /oset./, çalbar, şalbır, şglver və s. variantlarına təsadüf olunur.

Məişət sözləri düzəltmə və mürəkkəb quruluşda da müşahidə olunur. Axısqa türklərinin dilində məişət sözlərinin tərkibində aşağıdakı şəkilçilər özünü göstərir:

ça: ayax-ça, i: xoşav-i, turş-i, buxar-i /truba/, ajax: aç-ajak /açar/, jək: əl-jək: x: kaurma -kaurmax, la: buğlama - buğlamax: i: bişi, li: sap-sapli; lux: yazlux.

jux - şəkilçisi ilə "bonjuk" məişət sözü əmələ gəlmişdir. Azərbaycan dilində "muncuk" şəklindədir. Fikrimizcə, "bonjuk" sözünün "bon" hissəsi bədən üzü olan boyunla bağlıdır. Çünki bu əşya qadınların boynunda olur. Söz əslində "boyuncuq" şəklində olmalıdır. Azərbaycan dilində isə b səsi m səsilə əvəz edilmişdir. (bin-min sözlərində olduğu kimi)

Mürəkkəb məişət sözləri. Məişət sözlərinin bu tipi sintaktik yolla /iki sözün birləşməsilə/ əmələ gəlir. Bu yolla yeni sözlərin - leksemlərin yaranması türk dilli xalqların dilinin leksikasının inkişafında müəyyən rol oynamışdır. Müasir dillərdə sintaktik yolla söz yaradıcılığı prosesi öz qədim dövrlərindən fərqli olaraq, bir çox yeni əlamətlər qazanmışdır. Həmin prosesin tədqiq mərkəzi analitik və mürəkkəb sözlərdir. Mürəkkəb məişət sözləri Axısqa türklərinin dilində üç formada müşahidə edilir.

1. Mürəkkəb söz formasında: ətmək-aşi /ətməğaşi/, çaruxbaği, südbayaz, qırmaşəkər, boyaynasi, kırtnamaşekar, Dizqırma, Qoçali, Topali, əcərəxorum, kələmquş /qaranquş/, koçiteli, zurnaçibaşi, əsgərbaşi, içğası və s. Bunların əksəriyyəti həmin dilin yalnız özünəməxsusdur. Zorun varsa, zurnaçibaşi ol /əski söz/;
Almay atdım əzildi,
Əsgər yola düzildi.
Bir qardaşim var idi
Əsgərbaşi yazıldi /mani/.
2. Qoşa söz formasında: aş-ətmək, kap-kajak, örti-döşək, davul-zurna və s.
3. Söz birləşməsi formasında: puşruk çorbasi, qızılcuq çorbasi, süt çorbası, cincar çorbası, pirinc çorbasi, tutmac çorbasi, su börəgi, qulaqlı qətmər, çumana qətmər, tandur ətməgi, yağli cadi, aş taliki, çay taliki və s.

3. Yeyinti məhsullarının adları: buraya müxtəlif xörək, çörək, içki və şirniyyat adları daxildir.

Xörək adları /Taxıl məhsullarından - buğda və yulafdan hazırlanan xörək adları/: sıyıq, qutab, quymak, xingal, lapata xingali, əfəndi xingali, beşbarmak,* manti, xanım mantisi, ətmək-aşi, ərişdə, tatarbəyi.
-----------------
*Qeyd: İ.M.Otarov «beşbarmak» və «mantı» xörəklərinin qırğızlarda əsas yemək növü olduğunu göstərmişdir [120, c. 127-133].

Ət xörəklərinin adları: bişi, bazlama, dolma, bozbaş, savutma, sucuq, kabab, beşbarmak, basdurma, piti, paça, buğlama, çiğirtma, kavurma.

Aş növləri: ətli aş, səbzəli aş, südlü aş, pilav.
Toyda təzə, gözəl urba geyilür,
«Bir yastuxda qocalsınlar» deyilür.
Çorba, pilav, qavurmalar yeyilür,
Bu yeməkdür* - eyi, zayi, şennigin /c.Xalidov/.
---------
*Qeyd: Axısqalılar «axşamu» sözünü axşam yeməyi, «sabahu» sözünü isə səhər yeməyi mə

Şorba adları: puşruk çorbasi, qızılcuq çorbasi, cincar çorbasi, pirinc çorbasi, mərci çorbasi, tutmac çorbasi, südlü çorba, süd aşı, pəstil (lavaş) çorbasi.

Digər xörək adları: bulamaci, kayğana /qayğanaq/, luxma, qələcan, xoyul, ezme, kartopi ezmesi, pata, paxıraçlama, kələcoş, kələcan, heris, hoçuta, şirinqurusu, kartopi haşlamasi, palaça, lazut.

Şirniyyat adları: qətmər, şəkərləmə, kəvrək, lüxum, paxlava, siron, qulaqlı qətmər, çullama qətmər, subörəki, kətə, halva.

Yeyinti məhsullarının adları /Süd məhsullarının adları/: yağ, qaymax, qurud, dələmə, davar peyniri, təpmə peynir, çuma peyniri, catxi /şor/, penir, yoğurt, ayran, atma peyniri, koy peyniri, çeçil peyniri, güz peyniri.

Çörək növləri: bişi, yuxa, luxma, üfkə, çadi, pəstil/lavaş/, tandurətməgi, furunətməgi, xaçapur, somin, suxarı, yuxa, yağli çadi, arpayəppəyi, buğday əppəyi.

Etnoqrafik leksika
Müasir dövrdə Axısqa türklərinin etnik-mədəni özünəməxsusluğu bir çox örnəklərdə qorunub yaşayır: məişət, dil, əxlaq, etiket, mərasim, folklor [27, s. 5]. Etnik özünəməxsusluğun bir çox mühüm cəhətləri toy mərasimi ilə bağlı leksikada, taxıncaq /bəzək/ adlarında təsbit olunur. Burada xalqın toy mərasimi ilə əlaqədar spesifik adətləri, ən"ənələri, istəkləri və s. aydın əks olunur.

Geyim adlarında türklüyün izləri:

Çuxa,
Vezneli /fişeklili/,
Çepken,
Arkalık,
Kuşak,
Serhadlık /enli kayış kəmər/,
Sallama-Kemer /incə və gümüşlü/,
Matara /kayışdan bıçaq və başqa əşyalar asılır/,
Şalvar,
Görüklü-Ziqva,
Çizme /çarık/,
Kabalak /papak/,
Xevsu /kaftan/,
Süslü corap,
Peştemal/ önlük/,
Boncuk /mercan şüşeli/, cura /sədəfli saz/,
Abruşumi /ebrüşüm, ipek, ipekli/,
Arxaluki /arkalık, kişilərin geydiyi uzun cübbə/,
Atlasi /atlas, kumaş/,
Bamba/Pamba /farsca - pambık, pam uklu/,
Bambazi /pamuklu, kutnu/,
Başliği /başlık/,
Boxça,
Bur/U/Ka /bürük, bürüncek/, cibe /sep/, ciğa /cığa, sorğuc/,
Çanta,
Çekme /ayaqqabı/,
Me-Çekme /çekmeçi/,
Çoxa /çuka, kişi çekmeçi/,
Çuli /çul, bərk qumaşdan hazırlanmış geyim/,
Dambaça/Tambaça /tabanca/,
Dolbandi /dölbend, tülbend/,
Dukme/Tokma /düğme/,
Eleqi /yelek/,
Qazli /qazil, corablıq yun ipliği/,
Xalati /ərəbcə - «xilat», xalat, kaftan/,
Xançali /Xançari-hançer/,
Kaba /kaba, cübbe, kaftan/,
Kabalakhi /kabalak, iki yandan başa sarıq kimi dolanan şal - başlıq/,
Kamari /kemer/,
Kavuxi /kavuk/,
Kondaxi /kundak, tüfek/,
Kürki /kürk/, Me-Küke /kürkçü/,
Kürk-Oba /kürkçülük/,
Kürtaki /kürdek, qısaqollu qadın kaftanı/,
Kuti /kutu, koynunda və ya kəmərdə-kuşakda daşınır/,
Leçaki /leçek, tüldən qadın başörtüyü/,
Matara,
Matraxi /matrak, kamçı/,
Mesti /mest, mes/,
Pambuli /pamuklu/,
Papaxi /papak/,
Peranqi /firengi gömlek, beyaz və dönmə yaxalı gömlek/,
Partle /partal, paltar, kumaş/,
Me-Partle /partalçı, kumaşçı, manifaturaçı/,
Sima /Sirme-sırma, kaytan, ipekli şerit/,
Şali /şal/,
Şalvari/Şarvali /şalvar/,
Tasma,
Tardzi /Terdzi-terzi/,
Yaraqi /yarağ, kesici silah/.

Milli geyim nümunələri sərgisi açılıb

"Araxçının məndədir..."
Milli geyim nümunələri sərgisi açılıb

Dünən İçərişəhərdəki bədii sərgi salonunda rəssam-modelyer Səbirə Dünyamalıyevanın fərdi sərgisi açılıb. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixinə həsr olunmuş bu sərgi son zamanlar paytaxtımızda keçirilən digər sərgilərdən özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Burada ayrı-ayrı əsrləri əhatə edən bölgə geyimləri ilə yanaşı, eramızdan əvvəlki qədim dövr geyimlərinə də rast gəlmək olar.

Tamaşaçıların böyük maraqla qarşıladıqları sərgidə təqdim edilən XVI, XVII, XIX əsr kişi və qadın geyim nümunələrini onlarla yanaşı düzülmüş uzunboğaz çəkmələr, qadın və kişi baş geyimləri, araxçınlar tamamlayır. Bunlara adi geyim nümunələri kimi baxmaq yanlışlıq olar. Hər biri özünəməxsus tərzdə milli naxışlarla, ornamentlərlə bəzədilmiş geyimlər özündə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinin adət-ənənəsini, koloritini əks etdirir.

Sərgiyə toplaşanlar nümayiş etdirilən XIX əsr Qazax (tuman, köynək, atlas arxalıq), Şəki (tuman, köynək, ləbbadə, eşmək), Bakı (arxalıq, baharı, tuman, köynək, araxçın, kələğayı) qadın geyim dəstləri, Qarabağa aid kişi geyim dəstlərini maraqla qarşıladılar. Bundan başqa, sərgidə qədim türk abidəsi olan Dədə Qorqud dastanından Selcan xatun və Qanturalın geyimi, Şah İsmayıl Xətainin geyimi, Səfəvilər dövrünün qadın geyimi, XIX əsr Şamaxı, Borçalı, Masallı, Lənkəran, Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Cənubi Azərbaycana aid qadın geyim dəstləri, eramızdan əvvəl VII-VI minilliyə aid sarınma qadın və kişi geyim dəstləri, VIII yüzilliyə aid döyüşçü geyimi, V yüzilliyə aid midiyalı zadəganın geyimi də nümayiş olunur.
Səbirə Dünyamalıyeva Azərbaycan Dövlət Universitetinin tətbiqi-riyaziyyat fakültəsini bitirib. 1995-ci ildə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Memarlıq və İncəsənət İnstitutunda "Azərbaycan geyimləri" mövzusunda doktorluq işi müdafiə edib. 1997-ci ildən Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvüdür.
Sərginin açılışında ölkənin mədəniyyət naziri Polad Bülbüloğlu iştirak edirdi. P.Bülbüloğlu milli geyim tariximizə nəzər salaraq sərginin əhəmiyyəti barədə danışıb. Sərgi oktyabrın 24-dək davam edəcək.

Azərbaycan milli geyimi

Azərbaycan milli geyimi

Azərbaycan milli geyimi xalqın maddi və mənəvi mədəniyyətinin çox çətin və uzun çəkən inkişaf gedişi nəticəsində yaranmışdır. Geyim xalqın tarixilə çox sıx əlaqədardır. Belə ki, xalqın maddi mədəniyyətini, xalqı xas olan xüsusiyyətləri daha çox əks etdirir və xalqın sarsılmaz etnik nişanələrinə aiddir. Xalqın etnik, tarixi, xalq yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri, onların müxtəlif halda formalaşmaları, bədii bəzək naxışları, toxuculuq xalq geyimində öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan XVII–ci əsrdə yaxın Şərqin ən böyük ipəkçilik ölkəsi kimi tanınırdı və Şirvan əlayəti Azərbaycanda ən iri ipəkçilik rayonu idi. Bundan başqa Azərbaycanın Şamaxı, Basqal, Gəncə, Şəki, Şuşa rayonlarında da ipəkçilik istehsalı çox inkişaf etmişdir. Bu rayonlarda ipəkdən çox qəşəng, bəzəkli, naxışlı, zərif qadın baş örpəkləri istehsal olunurdu.

Geyimin stili onun yiyəsinin ailə vəziyyətini və yaşını əks etdirirdi. Subay qızların geyimlərı evli qadınların geyimlərindən fərqlənirdi. Cavan qızlar daha parlaq və qəşəng geyinərdilər.

Kişi və qadın geyimlərı Azərbaycanın bütün etnik, tarixi zonalarında eyni idi. Bununla belə kişi geyimlərı geyimin yiyəsinin sinfi əks etdirirdi.

Uşaq geyimi öz forması ilə böyük geyimi ilə eyni idi və onlardan yalnız bəzi xüsusiyyətləri və ölçüsü ilə fərqlənirdi.

Azərbaycan qadın geyimi XIX–cü əsrdə, XX-ci əsrin əvvələrində alt və üst geyimlərdən ibarət idi. Üst geyimi isə öz növbəsində çiyinüstü və bel geyimlərindən ibarət idi. Qadın çiyinüstü geyimi üst köynəyindən, arxalıqdan, çəpkəndən ibarət idi. Üst köynəyinin düz biçimi, çiyini tikişsiz və rəngbarəng qoltuqaltından ibarət idi. Bu köynəklər əsasən qanovuz və fay ipək parçalarındantikilirdi.

Çəpkən – çiyinüstü, astarlı və yalançı qolları malik olan qadın üst geyimidir. Bu geyim tirmədən, məxmərdən və bir neçə növ ipək parçalarından tikilirdi.

Ləbbadə - çiyinüstü üst gödəkçəsidir. Bu geyim sırıqlı astarda olur, tirmədən, məxmərdən və başqa parçalardan tikilirdi.

Güləcə - qadın çiyinüstü üst geyimidir. Bu geyim astarlı olur və tirmədən, məxmərdən tikilirdi. Baharı – sırıqlı astarda qadın çiyinüstü üst geyimidir. Əsasən məxmərdən tikilirdi.

Kürdü – qadın üst geyimidir. Bu geyim tirmədən, məxmərdən tikilirdi, xəz dəri və sıx naxışlarla bəzənilirdi.

Eşmək – qadın sırıqlı üst geyimidir, tirmədən və məxmərdən tikilirdi. Bu geyimin yaxası, ətəyi və qolları safsar xəzdərisilə, qızılı şəbəkə torla və şəridlə bəzənilirdi. Qadın bel üst geyimi – bir neçə tumandan, cütbalaqdan və çaxçurdan ibarət idi. Şəhərlərdə qadın evdən çıxanda tumanın üstündən çaxçur geyərdilər.

Kişi milli üst geyimi – üst köynək, arxalıq, qaba və çuxadan (çiyinüstü) ibarət idi. Bir və ya ikiyanlı arxalıqlar ipək, atlaz, kişmir, mahud, satin və başqa parçalardan tikilirdi.
Qaba – kişi çiyinüstü üst geyimidir və əsasən tirmədən tikilirdi.
Çuxa – içi tüklü qoyun dərisindən tikilmiş düyməsiz, naxışlı şubadır.
Milli geyim dəstinə müxtəlif növlü baş geyimləri və ayaqqabılar da daxil idi.
Milli geyim dəstlərinə yerli zərgərlərin yaratdığı zərgərlik məmulatları da daxil idi. Qadın zərgərlik məmulatları onların tədbiqinə uyğun olaraq, baş, boyun, döş, bel, bilək hissələrinə bölünür.

تومبان قري» تن پوش زنان همداني

« تومبان قري» تن پوش زنان همداني

همدان

گروه فرهنگ، كيان مهر احمدي_ استان همدان، يكي از استان هايي است كه تركيب جمعيتي زيادي در آن به چشم مي خورد. اقوام لر ، كرد و ترك در اين منطقه در كنار يكديگر زندگي مي كنند و ضمن آميختگي فرهنگي هر كدام خره فرهنگ هاي خود را حفظ كرده اند.

پوشاك :
پوشاك استان شامل تن پوش ,سرپوش وپاي افزار است .علارغم اينكه چهار محور فرهنگي در استان همدان قابل تميز است اما انواع وشيوه هاي پوشاك زنان ومردان مشابه بوده وسرتاپاي افراد راپوشش مي دهند.

بافت پارچه وكفشها بخصوص گيوه قبل از ورود اجناس خارجي يا انواع كارخانه اي آن در روستاها وآباديهاي استان متداول بوده وبخصوص گيوه هاي شهرستان ملاير كه آجيده ( ajide )ناميده مي شود جزو دست بافته هاي استان محسوب ميگردد.

سرپوش: شامل انواع كلاههاي پشمي و نخي است كه درطرحهاي گرد و ساده و رنگهاي نخودي ,خاكستري ومشكي ديده مي شود.اين كلاه ها، به نام كلاه نمدي يا كلاه كركي , لگني يا شاپو , بخارائي , گئچه بورك, دري بورك و ايپ بوركي ناميده مي شود. اين سرپوشهاي مردانه به فراخور فصل ,كار و مناسبت هاي مختلف به سرگذاشته مي شود.

تن پوش:عمده ترين تن پوش مردانه كه در تمام مناطق استان به نامهاي مختلف ديده مي شود,عبارت است از كونيك كه در زبان كردي «كراس» خوانده مي شود و پيراهني است با يقه آخوندي , كه تا پائين كمر كشيده شده است. اين پيراهن جلو باز اغلب از جنس كرباس است . جليقه , سرداري , شلوار يا شووال, دن يا قوا و كرك ( kark ) از ديگر تن پوشهاي مردانه در اين منطقه است.
پا پوش: در زمان هاي گذشته كه به علت كوهستاني بودن اين منطقه، محصولات ديگر نقاط كشور كمتر به اين استان راه مي يافت، پاي افزارهاي مردانه عبارت بود از چاروق كه در شهر اسدآباد به آن «آجي» گفته مي شد و رويه و كف آن از چرم گاو بوده است .
گيوه يا «كلاش» كه در نواحي ترك نشين به آن تخته جوراب نيز مي گفتند يكي ديگر از پاي افزارهاي اين منطقه است. رويه اين گيوه ها نخي وكف آن چرمي بوده كه گاه به جاي چرم از پارچه هاي كهنه فشرده نيز استفاده مي كردند .

از گالش نيز اغلب در فصل زمستان استفاده ميكردند و امروزه نيز مورد استفاده قرار مي گيرد.


پوشاك زنان :
سرپوش: سرپوشهاي زنانه در اين منطقه شامل چارقد, روبند, عرقچين و كل اياغي( kalayaqi ) يا «شّده» بوده است.

چارقد در مناطق كردنشين استان همدان، چون اسدآباد و تويسركان «سربين» يا سركي( serki ) ناميده مي شود. جنس آن معمولا از متقال, نجمه , اطلسي و ابريشم است.چارقد معمولاً به رنگ مشكي با گلها يا خطوط قرمز است.از روبند امروزه بسيار كم استفاده مي شود. درگذشته اغلب زنان هنگام رفت و آمد درمناطق شلوغ شهري از آن استفاده مي كرده اند .

عرقچين نيز كلاه زنانه اي از جنس متقال يا مخمل بوده كه زنان از آن در رنگهاي سفيد يامشكي استفاده مي كردند .زنان با ذوق روستائي گاه دور عرقچينهاي خود را باسكه يا اشرفي تزئين مي كردند. شّده نوع ديگري ازسرپوش زنانه است كه امروز ديگر در مراكز شهري ديده نمي شود. جنس شدّه ازابريشم و رنگ آن اغلب قرمز است و معمولاً زنان مسن آنرا به سر مي كنند.
.

تن پوش: تن پوش زنان استان همدان در گذشته نه چندان دور عبارت از پيراهني آستين دار جلوبسته بوده كه بلندي آن تا پائين كمر مي رسيده است . يقه اين پيراهن گرد و با سه دگمه در جلو سينه بسته مي شده است .به اين پيراهن كونيك يا كراس مي گفتند .روي كراس، زنان جوان يا افراد متمول جليقه يا كلنجه هائي برتن ميكردند كه اغلب از جنس ساتن يا مخمل بود و حاشيه هاي آن بانوارهاي رنگي يا سكه تزئين مي شد.

( patul )تن پوش ديگر زنان تومبان يا پاتول بوده كه زنان آن را زير دامنهاي چين داركوتاهي كه به آن شوال قري يا قرقره تومبان گفته مي شد ميپوشيدند .جنس تومبان قري متقال يا كودري بوده ودر رنگهاي سفيد يا آبي استفاده مي شده است .

در فصول سرد سال زنان ازكت هائي مردانه كه معمولاً پشمي يا مخملي است استفاده مي كنند. اين كت ها آرخالق ناميده مي شود و هنوز هم روستائيان همدان از آن استفاده مي كنند.

زنان به هنگام كار در مزرعه يا فعاليتهاي دامداري نيز پيش بندي متقالي بنام دوش لوق( dusloq ) را استفاده مي كردند.

پاپوش:پاي افزار زنان كه تمام قسمتهاي آن از جنس چرم بوده بوتون,جرباشماق ,نلك( nalak ) يا پاله ناميده مي شده است .نوع ديگر پا پوش زنان كه ساغري ناميده مي شد رويه اي بافته شده از ريسمان وكفي چرمي داشته است .ارسي كفش پاشنه داري بوده كه شكل رسمي تري داشته واغلب در مراسم ومناسبتها پوشيده مي شده است .گالش نيز در زمستان يا هنگام كار مورد استفاده قرار مي گرفت.


امروزه زنان روستائي وشهري پاي افزارهايي تقريباً مشابه ومنطبق بر مدلهاي روز به پا مي كنند.

پوشاك مردم دهبرم

دهبرم
جامعي، پروانه. "پوشاك مردم دهبرم". دوره 11، ش 122 (آذر 51): 23-29،تصوير، طرح، نقشه.
خلاصه:موقعيت جغرافيائي "دهبرم" ، پوشاك زنان: برك، لچك، ياقلق، آرخلق، جومه،تنبان ـ شرحي بر لباسهاي عروسي، سوگوعزا، آرايش گيسوان و صورت، زينتها و زيورآلات ـ پوشاك مردان، باورهاي مردم مربوط به پوشاك و آرايش.

پوشاك مردم دهبرم پروانه جامعي از تحقيقات فرهنگ عامه لباس زنان قشقائي از جمله زنان دهبرم(1) جلوه و زيبائي خاصي دارد. اين لباس در ميان زنان روستاهاي فارس مشترك بوده و ممكن است اختلاف جزئي در سربند و سرانداز آنها وجود داشته باشد ولي درساير قسمتها يكسان است و در روستاهاي مختلف اسم اين قسمتها به لهجه محلي تغيير ميكند. دهبرم روستائي است در 9 كيلومتري مغرب فيروزآباد كه بر سر راه شوسه فيروزآباد فراشبند ـ كازرون، در جلگهاي وسيع در كنار برم قزل واقع شده. مردمش از تيرهاي مختلف قشقائي هستند كه بتدريج از صدسال پيش در آنجا سكني گزيدهاند. زبانشان تركي ولري فارس است و اكثر مردم بكشاورزي و دامداري اشتغال دارند. زنان دهبرمي اغلب باريك و ميان بالا هستند و لباس محلي بر تن آنها زيباست بخصوص موج دامنهاي پرچينشان بموقع راه رفتن. زن و دختر لباس محلي ميپوشند و فقط از لحاظ آرايش موي سر با هم فرق دارند. لباس زنان دهبرم از اين قسمتها تشكيل ميشود: برك (berk) ـ كلاه كوچكي است از ساتين يا پارچههاي مشابه آن كه بند دارد و زيرگلو بسته ميشود. دختران كلاهچه (كلاخچه kolaxce ) بسر ميگذارند كه فقط نصف سرشان را ميگيرد. كاله را خودشان از پارچههاي اضافي ميدوزند و اگر به خياط بدهند در ازاء دوخت آن فقط 5 ريال مزد پرداخت خواهند كرد. دورتادور اين كلاه را اشرفي ميدوزند ولي معمولأ در مواقع عادي از كلاه معمولي بدون زينت استفاده ميكنند. لچك يا چارقد ـ رااز تور و نايلونهاي الوان انتخاب ميكنند. جلوي آن اريب است و زير گلوي آن را سنجاق ميزنند و دو گوشهاش آويزان است. همراه با سنجاق قفلي هر تزئيني كه دلشان بخواهد مانند ميخك يا سكه و يا مهرههاي رنگي و گاهي كليد آويزان ميكنند. اگر از شهر بخرند هرلچك 35 تا 40 ريال برايشان تمام ميشود. چارقد را روي كلاه بسر ميبندند. ياقلق (yaqloq) ـ دستمالي است كه جنسش معمولأ از كلاغيهاي ابريشمي آذربايجان است ولي از پارچههاي معملي هم درست ميكنند و آن را تازده بصورت نوار پهني روي چارقد بدورسر ميبندند و دوسر آن را در پشت سر آويزان ميكنند. قيمت هر كلاغي 60 ريال است. آرخلق يا فرجه (faraje) ـ نيم تنهاي است از مخمل وبيشتر برنگهاي سبز، آبي و قرمز. آستينش بلند است و گاهي روي دست اريب ميشود كه تا نوك انگشتان ميرسد. قد نيم تنه تا كمرگاه است و تنگ و چسبان. دورتادور يقه را نواردوزي ميكنند و نيمتنه را روي جومه ميپوشند. جومه يا كينگ (kdynag) ـ پيراهن بلند و راستهاي است كه دوطرفش چاك بلندي دارد و قدش تا يكوجب بالاي زانوست. آستين بلند و يقهگرد كه در جلوي گلو چاك دارد. جنسش اغلب از پارچههاي چيت يا كدري است و جومه را خياط ميدوزد. دور يقه را نواردوزي يابقول خودشان قيطاندوزي ميكنند. تنبان ـ دامن پرچين و بلندي است كه تا روي پا ميرسد. جنس تنبان از پارچهي چيت و كدري گلدار و الوان است. زنان در مواقع عاي سه تا چهار تنبان و در اوقات عروسي و جشنها تا هقت تنبان بر رويهم ميپوشند. جنس تنبان روئي معمولأ از نايلونهاي الوان و براق است يك تنبان تا بيست متر پارچه ميبرد و اغلب خياط برايشان ميدوزد و 5 تومان مزد ميگيرد. تنبانهاي زيري از جنسهاي ارزان قيمت متري دو تا سه تومان ولي تنبان روئي جنسش بهتر و قيمت هرمتر آن ده تومان ببالاست.

چهرة يك مرد دهبرمي زنهاي دهبرمي گيسوان انبوه و بلند خود را پشت سر بجندين رشته ميبافند چهرة يك زن دهبرمي موقع روستاي «دهبرم» فيروزآباد فارس، مقياس ـ 1:2500000
زنان قشقائي كه هنوز بدنبال گلهها كوچ ميكنند، همراه با حفظ ديگر سنتها با امكانات مالي بيشتر، لباسهاي گرانتر و بهتر برتن ميكنند و بوقت كوچ هم تا هفت تنبان رويهم ميپوشند كه تا 1500 تومان برايشان تمام ميشود ولي زنان قشقائي ساكن روستاها لباسهايشان سادهتر و ارزانتر است و بيش از سهتنبان بتن نميكنند مگر در جشنها. لباس قشقائي پارچه زياد ميبرد و بهمين علت گران تمام ميشود تا آنجا كه يكدست لباس خوب دو هزارتومان خرج برميدارد. لباس زنها در فصول مختلف فرق ندارد فقط در زمستان بر روي جومه آرخلق يا ژاكت ميپوشند كه ژاكتها را از شهر ميخرند و براي گرم نگاهداشتن خود چادر نماز كه بآن سرانداز ميگويند بكمر ميبندند. جوراب نميپوشند و كفشهايشان شهري است. زنها غير از لباسي كه هميشه ميپوشند يكدست لباس كامل براي شركت در عروسي و جشنها دارند و اين لباس همان لباسي است كه براي عروسي خودشان دوختهاند و زيباتر و بهتر و پرزرق وبرقتر از لباس معموليشان است. زنهاي پير و مسن پارچههاي الوان و رنگي نميپوشند و چارقد و پارچه تنبان و جومه خود را از رنگهاي تيره مثل خاكستري و سفيد و مشكي و قهوهاي تيره انتخاب ميكنند. درعوض زنان جوان از پارچههاي رنگي و گلدار و پرزرقوبرق و نايلون لباس ميدوزند. پارچه را از فيروزآباد ميخرند. لباس عروس لباس عروس دهبرمي از اين قسمتها تشكيل ميشود: - كلاه سرخ رنگي كه دورش را اشرفي دوختهاند. - چارقد تور سفيد يا سرخ رنگ. - دستمال و كلاغي سرخ يا سهرنگ مثل پرچم. - جومه از پارچه معمولي يا زري سفيدرنگ. - آرخلق از مخمل سرخ. به عروس ششتنبان ميپوشانند كه تنبان روئي سفيدرنگ است. سه تا از تنبانها را داماد ميخرد و سه تاي ديگر را پدر عروس. كفش قهوهاي يا مشكي رنگ است كه از شهر ميخرند. يك دستمال سرخ يا سفيد روي سر عروس مياندازند كه صورتش را هم ميپوشاند باين دستمال گرددواخ (doax) ميگويند. دعاهائي را كه در كيسههاي سرخرنگي جاي دادهاند با نمك روي دواخ آويزان ميكنند و بعد يك چادر نماز سفيدرنگ هم سرش ميكنند. ميخك و سكه و اشرفي با سنجاق بزير گلويش بچارقد ميآويزند. ميل (دستبندطلا) بدست و انگشترهاي نقره به ده انگشتش ميكنند و بدو بازوي عروس باروبند يا طلسم كه بآن جام دعا هم ميگويند ميبندند. اين بازوبند عبارتست از يك صفحه چهارگوش كوچك از نقره كه رويش دعا نوشته شده و چهاربند چرمي دارد. آنچه كه داماد بخانه عروس ميفرستند عبارتست از: سه تنبان ـ سه جومه ـ جوراب ـ كفش ـ لباس زير ـ دو چارقد ـ آرخلق، همراه با شيريني و توزلفي (tuzolfi) كه معمولأ دو اشرفي است. معمولأ در جهاز دختر آرخلق و كفش نميگذارند و ميگويند كه تنگي معيشت ميآورد. لباس سوگ و عزا ـ زنها در مواقع عزاداري و سوگواري همان لباس معمولي خود را ميپوشند و چادر مشكي بسر ميكنند و سعي دارند كه جومه و تنبان خود را از رنگهاي تيره انتخاب كنند. دخترها فقط يك چارقد تيره برنگ مشكي يا قهوهاي بسر ميكنند. آرايش گيسوان وصورت ـ آرايش گيسوان زنان و دختران دهبرمي با هم فرق ميكند. دخترها موي خود را درجلو بدو قسمت كرده فرق باز ميكنند و بقيه را در پشت سر بچندين قسمت تقسيم كرده ميبافند. در موقع عروس شد موهاي دوطرف چهره را كوتاه ميكنندو باصطلاح خودشان زلف ميگذارند. زلفهاي روي گونه از زير چارقد پيداست. روي پيشاين چترزلف ميزنند و بزلفها سنجاق و موگيرهاي الوان نصب ميكنند و بقيه موها را درپشت سر بچندين رشته ميبافند كه بآنها تو گيسي ياتوپلي (tupali) يا ساچ ميبندند. توگيسي نخ يا روباني است كه با آن چند رشته موي بافته شده را بهم وصل ميكنند و بيشتر تيرهرنگ است. به گيسوان دختربچهها براي رفع نظر مهرههاي رنگي ميبندند.
يكي از وجوه تمايز زنان و دختران طرز آرايش گيسوان آنهاست. زنها براي جلوگيري از ريزش مو، گيسوان خود را با گل سرشور و زرده تخممرغ ميشويند و روغنهاي محلي بموي خود ميزنند. در مواقع عزاداري تا يك هفته موي خود را نميشويند. زنها هنگام ازدواج هم بابروهايشان دست نميزنند ولي سرمه ميكشند. زنهاي جوان زير گلو ميخك براي جلب محبت شوهر خود آويزان ميكنند. زينتها و زيورآلات ـ دخترها از زينتآلات بدلي و اغلب گوشوارههاي بدلي كه بآن ردكل (rudkol) ميگويند استفاده ميكنند. گوش اغلب دختران سوراخ است. معمولأ از دو تا ده سالگي لالهگوش دختران را سوراخ ميكنند. دخترها النگو يا ميلچه دستي از طلا يا بدل بدست ميبندند و زنها بزير گلو اشرفي ميآويزند و دور كلاهشان را هم اشرفي ميدوزند.
مشخصات لباس زنان دهكده دهبرم مشخصات لباس زنان دهكده دهبرم
پوشاك مردان ـ سابقأ مردان دهبرمي لباسشان عبارت بود از يك پيراهن و يك شلوار گشاد مشكي از پارچه دبيت كه تنبون ميگفتند (tommun – tonbun) رويش قباي بلندي كه آرخالق ميگفتند ميپوشيدند. آرخالق برنگهاي زرد و سفيد بود و دو طرفش چاك داشت و روي آن شال ميبستند. دورگردن زنهاره ميانداختند. زنهاره براي زيبائي بد و عبارت بود از بند ابريشمي بباريكي يك سانتيمتر و طول يك متر كه دوسرش دو گلاله بزرگ ابريشمي داشت. زنهاره بحالت آزاد دور گردن انداخته ميشد و در وسط شانهها گره ميخورد و دنبالهاش پشت سر آويزان ميشد. زمستانها روي ارخالق چغه (coqqe) كه عباي پشمي سفيدرنگي بود روي دوش ميانداختند. كلاهشان هم كلاه دو گوشي قشقائي نمدي بود. گيوه ملكي هم پاي پوششان. ولي حالا ديگر بآنصورت لباس نميپوشند بلوز و شلوار و كفششان را از شهر ميخرند ولي كلاهشان همان كلاه نمدي قشقائي است و طوري روي سر ميگذارند كه لبهاش روي پيشاني قرار ميگيرد. بعضي هم كلاه سربازي نقابدار بسر ميگذارند. پيرها باصطلاح خودشان لباس مرهم يعني لباسهاي تيره و سياهرنگ ميپوشند. چوپانها در زمستان كردك (kordak) يا كپنك (kapanak) ميپوشند كه پالتو مانندي از نمد است. باورهاي مربوط به پوشاك و آرايش دهبرميها معتقدند كه: - اگر كسي خواب ببيندكه لباس سايه پوشيده دليل فقر و بدبختي است. - اگر زن آبستن خواب بيندكه دستمال پيدا كرده يا به پيشانياش دستمال بسته و يا مهره پيدا كرده دختر ميزايد. - روز جمعه لباس نميبرند چون سنگين است. - اگر پاشنههاي كفش جفت شود بد ميدانند چون كفش مرده را بايد جفت كرد. - اگر كسي ندانسته لباس وارونه بپوشد بد است و به او ميگويند «كسي مرده كه اينطور لباس ميپوشي؟»
- اگر دختر پيراهن را وارونه بپوشد ميگويند باو تهمت ميزنند. - اگر دوتا كفش رويهم سوار شود، راه ميطلبد، يعين صاحب كفش به مسافرت ميرود. - اگر كسي در خواب لباس زرد ببيند مرض و بدي است. - اگر كسي لباس سفيد خواب ببيند مرگ و مير است. - اگر كسي شانه ديگري را بسرش بزند بد است و سردرد ميآورد. - ايستاده شلوار پوشيدن بد است. - روزهاي شنبه نبايد دست به سوزن زد و خياطي كرد چون بدشگون است و ممكن است كسي بميرد. - موقع بريدن لباس نو بعد از بسمالله گفتم ميگويند: «اين لباس را ميدوزم، مبارك باشد». - دهبرميها براي اينكه بچهشان پسر باشد نذر ميكنند كه تا هفت سال مويش را نزنند و بعد از هفت سال بچه را بشاه چراغ شيراز برده موي سرش را ميتراشند.*
مشخصات لباس مردان دهكده دهبرم
پاورقيها: 1- dehbarm * طرحهاي اين مقاله از روحانيه زماني محقق فرهنگ عامه است.

مركزى
بزك را زنده ياد دهخدا مشتق از كلمه تركي بزمق و كلمه عربي تبزيج به معني آراستن مي داند. آرايش كامل را بزك و دوزك و يا چسان فسان مي گفتند.
از مشهورترين مشاطه گران طهران، «ملاباجي بند انداز» بود. ملاباجي در تكيه خلج ها نزديك گذر پاچنار (خيابان مولوي امروز) منزل داشت ولي دست كمتر كسي به او مي رسيد،
پوشاك محلي مردان ساوه:
سرپوشها: كلاه نمدي و كلاه گوشي.
تن پوشها: شال، قباد نوعي بالاپوش ، پيرهن، جليقه، پوستين ، نوعي بالا پوش تهيه شده از پوست گوسفند يا بن ، تمان.
پاپوشها: شال پا، كلش ، نوعي كفش شبيه گيوه، اوزي چيه، نوعي كفش سچرمي، گيوه ملكي، دوستك يا ارسي نوعي كفش تمامي چرمي.
پوشاك محلي زنان :
سرپوشها: چرقد ( روسري)، چاقچو ( نوعي روسري توري بلند، كلاه بورك)، كلقي ( نوعي روسري بلند ريشه دار، چادر .
تن پوشها: كونيك ( نوعي پيراهن)، جليقه، قربند ( نوعي دامن ين دار بلند)، پاچين ( پيراهن بلند زنانه)، تمان ( شلوار ) .
پاپوشها: ارسي، كلشن .
در تهيه و دوخت لباس كرباس در گذشته بيشترين استفاده را داشته و امروز پارچه هاي متقال، كودري بيز و فاستوني كار برد دارد . براي تهيه البسه مردان از پارچه هاي رنگ سفيئد، مشكي، قهوه اي و سرمه اي و براي زنان از پارچه هاي طرح دار و پارچه هايي در رنگهاي سفيد، مشكي، قهوه اي و آبي استفاده مي گردد.
پوشش ويژه چوپانان:
كپنك، نوعي پوشش نمدين و پوستين، نوعي پوشش از پوست گوسفند پوشاك ويژه چوپانان محل در زمستان مي باشد.
پوشاك :
پوشاك سنتي مردان سربند:
سرپوشها: كلاه نمدين و قري
تن پوشها: قبا و مراد بيگي ( بالا پوشهاي سنتي ) ، دستكش نخي، جليقه، تمان ( شلوار )
پاپوشها: انواع جوراب ( ايپ، جورابي، ساده) كلاش ( كفش محلي شبيه به گيوه )، ارسي( نوعي كفش چرمي ).
پوشاك سنتي زنان سربند:
سرپوشها: كلاه ( عرقچين)، چارقد ( روسري).
تن پوشها: پيراهن، تمان قري ( نوعي دامن چين دار) دامن ( يلن )
پاپوشها: جوراب، ارسي ( نوعي كفش چرمي) وگيوه سنجاني.
جليقه ويژه مردان از پارچه هاي نخي يا كرباس تهيه مي گردد.
كلاش عمدتا" در دهه گذشته از كلاش دوزان اصفهاني تهيه مي شده است.
پوشاك محلي زنان محلات:
سرپوشها: چارقد ( نوعي روسري)
تن پوشها: شليته ( نوعي دامن چين دار، يل ( نوعي كت مخملي) ، جليزقه ( جليقه) ، قدكي( شلوار)، چادر شب، چادر نماز، چادر عبائي، چادر دوراق،
پاپوشها: ارسي ( نوعي كفش چرمي، و گيوه ملكي
پارچه كرباس و و دبيت عمده پارچه هايي بوده اند كه در محل براي دوخت پوشاك زنانه كار برداشته و همچنين و در دوخت البسه محلي زنانه سعي مي گردد از پارچه هاي سفيد، سياه، آبي، سرمه اي ، سرخ و پارچه هاي گلدار استفاده شود.
چادر يكي از بخشهاي جدا نشدني زناني محلاتي بوده و شامل چهار نوع كلي مي باشند: چادر نماز كه از پارچه هاي گلدار تهيه مي شود چادر عبائي نوعي چادر آستين دار چادر شب، به كمر بسته مي شود و چادر دوراق كه براي مسافرت كاربرد داشته است.
پوشاك محلي مردانه:
سرپوشها: كلاه نمدي، كلاه پشمي
تن پوشها: قدك ( پيراهن، قباد بالا پوش، ازخالق ( نوعي كت)، سرداري ( روپوش) ، تمان ( شلوار ) پاپوشها: ارسي و گيوه پاشنه نخواب .
در دوخت پوشاك مردانه از پارچه هاي نخي و كرباسي دررنگهاي سفيد، مشكي، قهوه اي و سرمه اي استفاده مي گردد.
پوشاك خمين :
پوشاك محلي زنان خمين:
سرپوشها: چارقد ( نوعي روسري)
تن پوشها: پيرهن، پاچين ( نوعي، پيراهن بلند زنانه )، تمان ( شلوار)، تمان قري( نوعي دامن)
پاپوشها: ارسي ( نوعي كفش چرمي)
پارچه هاي نخي ، پنبه اي و پارچه هاي چيت ، تنرون ، پيت و پارچه هاي گلدار عمده پارچه هاي مصرفي در دوخت البسه محلي زنان مي باشد. در دوخت پوشاك زنانه عمدتا" سعي ميگردد از رنگهاي روشن ، سفيد، آبي ، قهوه اي يا سرمه اي استفاده گردد.
پوشاك محلي مردان خمين:
سرپوشها: كلاه نمدي
تن پوشها: پيرهن، قبا يا آلخلق ( نوعي بالا پوش ) كت، تمان قركي ( نوعي شلوار)، شال قدكي ( شال كمر).
براي دوخت البسه محلي مردان، از پارچه هاي چيت و پارچه هاي نخي و پنبه اي استفاده ميگردد.
پوشاك مردان عمدتا" در رنگهاي سفيد، قهوه اي ،سرمه اي و مشكي تهيه مي گردد.
پوشاك محلي ويژه كار:
پوشاك محلي ويژه كار زنان: پيرهن نان پزي، شبيه، به قدك براي پخت نان استفاده مي گردد.
پوشاك محلي ويژه كارمردان: كولچه و پستك پوشاك ويژه مردان در زمستان كپنگ وشال يا پوشاك ويژه چوپانان در زمستان پستگ و كپنگ از نمد تهيه مي شوند.
پوشاك محلي شهرستان دليجان:
پوشاك زنانه:
سرپوشها: چارقد ( نوعي روسري) ، عرقچي ( نوعي كلاه)، روبند ( پوشش ويژه خانه)، چادر.
تن پوشها: پيراهن ناخونك دار، شليته دامن كوتاه پر چين، پيرهن پاچين، پل ( كت مخملي زنانه)، نظامي ( شلوار زنانه)، چادر شب ( پوششي كه زنان كهنسال بر كمره مي بندند.
پاپوشها: ارسي قند ره ( نوعي كفش چرمي، گالش ( نوعي كفش لاستيكي ).
سابقا" پيراهن عروس را از حرير، جيت و كندواري و بهرنگ سبز تهيه مي كردند.
جنس پوشاك زنانه از جلوار، مثقال، كدري، مل مل، چيت، كرباس، حرير، اطلس و كندواري در رنگهاي گوناگون تهيه مي شده است.
پوشاك مردانه:
سرپوشها: كلا نمدي شيرازي ، كلاه شابگاه و پهلوي كلاه پشمي رو گوش، كلاه پوستي ، كلاه كرباسي و عرقچين ( نوعي كلاه نخي كه از مكه تهيه مي شود ).
تن پوشها: پيرهن، جليزقه، كت، پوستين ( نوعي پوشش از پوست ميش يا يز)، دس پيچ ( مچ پيچ)، قباد نوعي بالا پوش، آرخلق ( كت راسته چسبان )، تومبون ( شلوار)،
پاپوشها: جوراب پشمي، گيوه، گالش ، ارسي، چارق ( نوعي كفش چرمي بند دارد. )
پوشاك چوپانان:
لچك ( روسري سه گوش)، كلاه مخملي، بند ابريشمي، پيرهن، سينه بند ( طبقه دو رويه)، پيش بند ، جبه ( كت مخملي )، قنداق.
پوشاك منطقه اشتيان:
پوشاك محلي مردان:
سرپوشها: كلاه نمدي، كلاه نخي ،كلاه دوره دار ، كلاه پشمي،
تن پوشها: پيرهن، شلوار بندي، جلزقه ( جليقه)، آلخالق ( نوعي كت)، قبا ( بالاپوش مردانه).
پاپوشها:گيوه، ارسي، ( نوعي كفش چرمي)، گالش ( نوعي كفش لاستيكي).
پوشاك محلي زنان:
سرپوشها:

چارقد ( نوعي روسري)، عرقچين ( نوع كلاه)، پيشاني بند ( نوعي چارقد).
تن پوشها:

پيرهن، پاچين ( پيراهن بلند)، شلوار، شليته ( نوعي دامن كوتاه)، شلوار قري نوعي بلند دم گشاد، آلخالق ( نوعي كت)، جلزقه ( جليقه)،
پاپوشها: نعلين (نوعي كفش چرمي) ، كفش ساغري ( نوعي پاپوش چرمي ، گيوه