Türkiyə Qarapapaqlarında Giyim

Türkiyə Qarapapaqlarında Giyim
توركييه قاراپاپاقلاريندا گيييم

Giyim ve Kuşam Gelenekleri Hakkında

Karapapakların yaşadıkları yer olan Kuzey Kafkasyanın konumu, iklimi ve etnik yapısı giyim-kuşamı da etkilemiştir. ilçeden ilçeye değişen giysilerde halk, Türkmen, Kıpçak ve Azeri geleneklerinin izleri görülmektedir. Kars ili merkezinde de giyim kuşamı mevcut toplumsal yapı belirlemektedir. Kentteki askeri garnizon yaşama biçimi yanında, giysilerde de yöreye degişik etkilerde bulunmuştur. Bu etkinin kırsal kesime yansıması ise ancak 1960lı yıllara rastlamaktadır.

KADIN GİYİM KUŞAMI

Yörede anılan etkenlerin yanında, yaşlılık ve gençlik de geleneksel kadın giyiminin belirleyici özellikleri arasıdadır. Yaşmak biçiminde başa örtülen tülbentin (leçek) denen türü ve (vala) en yaygın baş örtüleri arasındadır. Bazı kesimlerde leçek yerine renkli ipekten (kalağı) denen bir örtü kullanılır. Kalağı, fes ya da dar kasnak üstüne örtülür. Evli kadınlarsa altın ve gümüş paralar ya da boncuklarla süslenmiş taç biçiminde ki kasnak üstüne (İpuşi) bağlarlar. Buna (dinge) denir. Yerli Türkmenlerde tülbent tepeye bir iğne yada çengelli iğneyle tutturulur. Kuman-Kıpçak kökenli genç kızlarda ak leçeklerin arkadan dizlere dek Sarkıtılması bekar olduklarının belirtisidir. Yaşlılarda da leçeğin ucu topuklara değin uzanır, üçgen biçiminde ve koyu renklidir. Bunlara "kalagey" ya da "kıygaç" denir. Yeni gelinler ya da evliler bu başörtülerinin üstüne "çalma" denen bir atkı atarlar. Yine yünden dokuma bir şal da kullanırlar. İboylama denen uzun entariler giyilir. En yaygm entari biçimi "dayra" denen, diz üzerinde kısa fistanlardır. Dayra daha çok genç kız giysisidir. Gelinlerde ise üçetek yaygındır. Kollarda ipek ya da pamuklu kumaştan "kolçak" bulunur. Bu iş görürken, çalışırken giysinin yıpranmaması ve kirlenmemesi içindir. Göğüste de yine aynı bir kumaştan önlük ya da döşlük bulunur . Üstten kopçayla giysiye tutturulun bir tür göğüslük de kullanılır.

Bu giysilerin omuz ve eteklerinde potur denen süs öğesi kırmalar bulunur. Bunlar sırma, yedek, etek, püştek, yaragidek, heziran gibi adlarla anılır. Gelinler ve yaşlı kadınlar peştamal da kullanmaktadır. Yaşlılarda düz, gelinlerde ise desenli peştemaller yaygındır. Üçetek, yaşlılarda yerini tek eteğe bırakır. Yalın koyu renkli kumaşlardan dikilir, geniş kırmalar bulunur, potur konmaz. Önlüklerde koyu renklidir. Daha çok arkadan düğmeli olur. Gençlerde ketenden, pamuklu kumaştan koyu renkli peştemaller yaygındır. Koçboynuzu yada çiçekli desenlerle süslüdür. Altına komşu çatlatan denen yanardöner renkli, geniş ağızlı, ayak bileklerine dek uzanan tuman (bir tür şalvar) giyilir. Elle örülen renkli yün çoraplar kış aylarında varlılığını korurken naylon çoraplarda kırsal kesim kadm giyiminde ilgi görmektedir. Giyilen ayakkabı türleri fizlemef ya da kısa çorap, mest-galaş, kundura, yemeni gibi çeşitleri giyilir.

ERKEK GİYİM KUŞAMI

Geleneksel erkek giysileri kalpak, papak, Çuha Şalvar ve Çivekidir. Şapka ve Kılık Kıyafet Devriminden sonra da yaygınlığını koruyan kalpak ve papakların çeşitli türleri vardır. Azerbaycan ve Daığstan tipi kalpaklar daha kabarık ve sivricedir. Kalpaklar püsküllerin biçimine göre dalfes, dalf külah gibi adlar da alır. Kars, Arpaçay ve kağızman ve sarıkamış yöresinde börk ve Ahmediye denen başlıkklar vardır. Börk külah üzerine vala baglanarak kullanılır. Ahmediye ise kızılımtırak, mor yada turuncu renkli olur. Bunları daha çok yaşlılar kullanır. Suta genellikle açık renkli kumaştan uzun kollu, yakasız köynek... giyilir. Üste boyun bölümü sedef düğmeli olan füst köyneği giyilir. Bunun gazeki denen daha kısa eteklileri de yaygın giysilerindendir. Gazeki yakasızdır ve göğsü açıktır. Bu biçimdeki ceketi andıran giysilere arkalık denir. Karsta üstte en çok çuha giyilir. Koyu renkli kumaş yada çuhadan diktirilir ve kol ağızdan geniştir. Dizlere dek uzanır. Göğsün iki yanında gümüş süslemeli veznelikler bulunur. Bunların eskiden fişeklik olarak kullanıldığı da söylenmektedir. Geleneksel giysilerden varlığını koruyan kırk düğme denen yeleklerde oldukça yaygındır. Şalvarın çeşitli biçimlerine rastlanır. Örneğin Azeri şalvarları dardır. Kadı biçimi denen tür daha genişçedir. Ancak külef denen ağ bölümü güney bölgelerin şalvarlarındaki gibi torbalanmaz. Paçası ve ağı dar, baldırı geniş şalvarlara yörede İzıgva denir.

Yaşlılar dizden aşağı geçirilen ve ayağın üstünü de örten kıldan paçalık kullanırlar. Kimi yörelerde de dolak geçirilmektedir. Geleneksel ayakkabı ince deriden, bacağı ve ayağı iyice saracak biçimde dikilen çivekidir. Cızma denilen tür ise daha kalın deriden yapılır.

Detaylı Anlatım

Erkek Giyimi

Başta papak (Kalpak): Körpe kuzu derisinden yapılmış olup, astarlı ve çoğu kere gök mavisi veya siyah renklidir. Bunların Azerbaycan ve Dağıstan tipleri vardır. Dağıstan tipleri biraz daha kıllıcadır.

Üst Köyneği: Boyun yeri uzun, önden sedef düğmeli, kollarda da aynı sedef süs vardır.

Gazeki: Yakasız, göğüs kısmı açık, kısa etekli ve işlemelidir. Eğer bu olmazsa kısa arkalık giyilir.

Çuha-Çukna : En üstten giyilir. Ekseriyetle koyu renkli kumaştan veya siyah çuhadan yapılır. Dizlere kadar uzundur. Etek ve Kol ağızları geniş olup, döşte (Göğüs) iki taraflı veznelik vardır. Veznelik çoğu zaman gümüşle süslüdür.

Şalvar Pantolon: Bu çivekinin altına sokulur ve üzerine sallama kemer takılır. Pantolonlar dar olmalıdır.

Çiveki: Dar çizmedir. Yumuşak deriden yapılmıştır. Körüklü ve düz yapılmış çizmeler daha sonra girmiştir.

Kuşak - Tırabuluz-Kurşak: Diğer bir çeşidi de vardır ki buna Artvin, Şavşat dolaylarında da rastlamak mümkündür. Bunun üzerinde, kayış kemerinin bağlı olduğu yerde, Serhadlık vardır. Sigara, Kav tütün ve burunotu koymak için kullanılır.

Şalvar- Zığva : Kadı biçimi denilen şalvarın, Azeri Şalvarına göre, ağı ve paçası geniştir. Yalnız ağ kısmı kule sizdir. Yani bohçalanmaz bundan dolayı, “Yeke Şalvar Osmannı” diye anılırdı. Büyük Osmanlı Şalvarlı .

Ayakta : Uzun ve renkli çorap, üstünde çizme veya yemeni bulunur. Posof`ta bulunan Kuman/Kıpçak Türkleri başta KABALAK denilen, uçları atkı yanlara sarkıtılan ince yünden dokunmuş atkılı başlık kullanılır.

Yaşlıların kıyafetlerinde fazlaca bir değişiklik görülmez. Gençlerde nadiren görülen Köstek, boyundan geçirilir. Genellikle Gümüşten yapılmıştır. Üst gömleğin cebine konur. Sol taraftan kuşağa kadar sarkar. Yaşlılarda kurşak daha kaba yapılışlıdır. Üstünden arkalık (Çuhaya benzer) giyilir. Ayağa daha çok mes ve galoş giyilir.

Hırka : Arasına pamuk veya yün konulup, çaput biçiminde dikilidir. Ceket altından giyilir. Kolsuz ve yakasızdır.

Şalvar : Biraz daha genişçedir. Bunlardan başka kemer (Sallama) biraz daha teferruatlı olup, üzerinde hayatlarında önemli yer tutan eşyaların maskotları vardır. Hançer ve son zamanlara ait olan tabanca, birer örnektir. Ayakta dolak veya tozluğa yaşlılarda rastlanır. Yelekler kaytan iliklidir.

Kadın Kıyafetleri

Bu gurubu kız, gelin ve yaşlı kadın olmak üzere üçe ayırmak gerekir.

Kızlar

Saçlar : Şu ana kadar yapılan incelemelerde her nedense, saçlar kıyafette konu olmamıştır. Halbuki kızların saçları, Kars, Ardahan, Iğdır yöresi Folklor’unda önemli bir yer tutar. Şöyle ki saçlar 1-2 veya 40 tane ayrı örük halinde toplanır. Hatta bu husus halk hikayelerinde de kendini gösterir. Aşık Şenlik/Latif Şah hikayeleri.
Latif Şah dizelerinde;
“40 örük yasemin zülfünnen bir tel,
çekip sine sine basdı.
Şad olsun damağımız görey ne dedi.” demiştir.

Dinge : Bir çok kaynaklarda bu kıyafetten ısrarla bahsedilmekteyse de böyle bir giysiye bugün rastlanmamaktadır.

Dayra : Daire- Entari – Don da denilmektedir. Çoğunlukla desen zengindir. Çeşitli kumaşlardan yapılır. Üçetek diye bir cinsi de vardır ki, bunların göğüs kısmı sedef düğmelerle süslenir. Omuzlarda poturlar vardır.

Kondura: İlk zamanlarda çarık, bilahare galoş (Renkli çorap) giyilirdi.

Gelinler

Puşi (Püşü) : Baştan uzun ve bele, hatta topuğa kadar inen puşi vardır. Bunun üstünde genellikle sade bir çalma çalınırdı. Çalma çoğu zaman kızla gelini bir birinden ayıran bir özelliktir. Çünkü kızlarda çalma bulunmaz.

Peştamal: Buna da kızlarda pek az rastlanır. Gelin ve yaşlı kadınlarda vardır. Gelinlerdeki biraz desenlidir.

Üçetek : Kızlarınkinden farklıdır. Kollarına kolçak, göğse Oğulluk veya Döşlük denilen üstten kopçalı, alttan bağlı bir nevi kumaş göğüslük takılır.

Kemer : Kızlarda gümüş kemer bağlanır.

Yaşlılar

Kelağa: Bir nevi baş örtüsüdür. Halk arasında en muteber olanı, ki şimdi antikadır, Gence Kelağa ’dir. Buna gelinlerde de rastlanır. Yaşlılarda saça kına konur. Puşiler koyu renklidir. Baş birkaç kat sarılır.

Teketek : Üç etek veya entariler sade ve koyu renkli olup 3-6-9 tahtada biçilmiş geniş kırmalıdır. Potur fazlaca bulunmaz.

Önlük : Koyu renklidir. Bazen sadece aşağı bağlandığı gibi entari gibi olup arkadan düğmeli iş giysileridir. Bu hem sıcak tutması, hem de abdeste kolaylık içindir.

Yöremizde kıyafetler esas olan bu nitelikler yanında daha başka değişiklikler de göstermektedir. Günümüzde ise erkeler modern giysilerin yanı sıra kasket takarlar. Bayanlar ise çoğunlukla baş örtüsü takar ve uzun etek giyerler.